یک شکار‌چی در حال نشانه‌گیری به پرندگان بود و در اثر سردی هوا، چشمانش گریان می‌نمود، یکی از پرندگان گفت این باید شکار چی دل رحم و مهربانی باشد، ببین چگونه اشک از چشمانش جاری شده !؟ پرنده‌ای جواب داد به چشمان او نگاه مکن که در اثر سرما از آن آب می‌چکد، به دستانش بنگر که می‌خواهد ماشه را بفشارد و گلوله را در سینه من و تو جای دهد !

همهٔ جاندارانِ جهان، پیرو الگوهای ژنتیک رفتاری و کرداری خویش‌اند و هرگز نمی‌توانند از هیچ‌یک از آن الگوها سر باز زنند و هنجاری، رفتاری یا کرداری دیگرگونه در پیش گیرند. تنها انسان است که می‌تواند به کانونی‌ترین خواهش‌های خود «نه» بگوید و واروی روندهای زیستی خود بزید و حتی اگر بخواهد چون انسان از وجودِ خود در جهان آگاه است، می‌تواند خود را در سویی و جهان را در سوی دیگر بپندارد. این آگاهی سبب می‌شود که انسان بتواند رفتاری ابزارگونه با جهان داشته باشد و پدیده‌های آنرا در راستای رفاهِ خود جابجا و زیرورو کند و بکار گیرد. از دیدگاه تمدن‌شناسی، انسان نه با ریشه‌های برآیشی و ژنتیکِ اش، بلکه با نقش تاریخی‌اش در گره گشایی و محدودیت‌زدایی تعریف می‌شود.

...

توانایی نوآوری انسان، ریشه در ذهنِ پیوندآفرین او دارد. پیوندِ میان تنهٔ درختی که خودبخود برروی پهنای نهر افتاده بود و پل‌سازی را، می‌توان نمونه ای از این چگونگی دانست. بقول استاد ارجمند دکتر ابراهیم هرندی بسیاری از اندیشه‌های گره‌گشا و محدودیت‌زدای انسان، این گونه شکل گرفته‌است. از الهام‌گرفتن از نیشِ پشهٔ مالاریا برای ساختن اره – سوزن در جراحی گرفته تا چسبِ ضدآب با بکاربردن تکنیک‌های چسبیدنِ حلزونها و جلبکهای آبزی و ایده‌گرفتن از ساختارِ گردنِ زرافه برای مبازره با واریسِ رگهای آدمی و گرته برداری از مجرای بینی شتر برای شیرین کردنِ آبِ دریا. یکی از آخرین مشاهدات انسان از طبیعت و بهره‌وری کاربردی آن ساختنِ پدیده‌ای تازه، ساختنِ جعبهٔ سیاهِ هواپیما از روی استخوان بندیِ استوارِ سروگردنِ دارکوب است. چون این پرنده ناگزیر از نوک زدن‌های چکشیِ پیاپی بر تنهٔ چوبین درختان است، ساختارِ استخوانیِ سروگردنِ او چنان ضربه پذیر و آسیب گریز است که می‌تواند مایهٔ رشکِ همهٔ قهرمانان سنگین وزنِ بوکس جهان باشد! این ساختار، آموزه‌های گره گشایی برای مهندسان هواپیما در ساختنِ جعبهٔ سیاه کارآمد داشته‌است.

...

ذهنِ انسان را باید شگفت‌ترین برآیهٔ هستی دانست زیرا که برآیش آن، انسان را در جایگاهی خداگونه نهاده‌است و توانایی‌های بزرگی مانند؛ پنداشتن و انگاشتن به او داده‌است. این که جانوری بتواند پرتوی از پدیده‌های جهان را در گوشه‌ای از مغزِ خود پدیدآورد و هرگاه که بخواهد، آن را در دسترسِ چشمِ درون خود بگذارد، پدیده ای آنچنان شگفت است که آسان از آن نمی‌توان و نباید گذشت. این چگونگی، انسان را در بخشبندیِ زمان به گذشته و اکنون و آینده، توانمند می‌کند و توانایی بهره‌وری از گذشته را در راستای برنامه‌ریزی برای آینده در ذهن او پدیدمی‌آورد.

گرچه از قدیم و ندیم گفته‌اند اگر صد سال در مَشکی زنی دوغ، همان دوغ است، همان دوغ است، همان دوغ، ولی انسان اساساً موجودی دگرگون‌شونده است. زنجیر جبرهای فردی و اجتماعی می‌تواند حرکت آدمی را کُند کند، اما نمی‌تواند برای همیشه به او قفل بزند. البته جبرهای فردی و اجتماعی واقعی و تأثیرگذار هستند. چی مثلاً:

◄ کُدها و سازه‌های وراثتی(ژنتیکی) که از نسل‌های پیشین به ما رسیده،

◄ کُدهای ساختمان عصبی دماغی (کورتکس) که تا ده سالگی حالت مومی شکل دارد و نقش می‌پذیرد و بعدها به تدریج از این خاصیتش کاسته می‌شود،

◄ نوع ترشحات غده‌ها، ساختمان اعصاب و درجه تحریک‌پذیری و ترمز پذیری آنها

◄ و ساختمان بقیه اعضاء که تیپولوژی انسان را تشکیل می‌دهد، همه، بخشی از جبرهای فردی است که کارکردهایشان در مختصات روحی انسان تأثیر می‌گذارد و تغئیر آنها بسیار دشوار است.

◄ موقعیت طبقاتی فرد مورد نظر، بالاخره نحوه زیست آدمی در اندیشه و کاراکتر ما تأثیر دارد. امکاناتی که از جهت مالی و فرهنگی و… در دسترس داشته و آداب و رسوم و نظامات محیط جامعه‌ای که در آن بسر می‌بَرد و… یعنی عوامل مربوط به جبر اجتماعی هم، اختیار آدمی را محدود می‌کند، با این وجود، انسان اساساً (و نه مطلقاً) تغئیرپذیر است.

بفول مولوی:

این که فردا این کنم یا آن کنم؟ این دلیل اختیار است ای صنم

البته او یک جای دیگر به جبر گوشه می‌زند:

ما همه شیران ولی شیر عَلَم

حمله‌مان از باد باشد دم بدم

ما که ایم اندر جهان پیچ‌پیچ

چون الف از خود چه دارد هیچ هیچ

ما بنوعی در دایره جبرها بوده و هستیم. هیچ‌کس پدر و مادر و محل تولد خودش را انتخاب نکرده، اگر پدر یا مادر ما فرد دیگری را بعنوان شریک زندگی برگزیده بودند، کسان دیگری اکنون، جای من و شما بودند با نام و شکل و خصوصیات دیگری. ما در چنگال نرون‌های مغزی خودمان اسیریم که به کدام سو ما را بکشد. واقعش مسئله جبر و اختیار بزرگترین مسئله همه فیلسوفان بوده و هست و خواهد بود. ما انتخاب نکردیم که در کدام قاره و کشور و شهر و روستا به دنیا بیآییم و در چه سده و سالی. گویی در قطاری هستیم که ظاهراً خودمان سوار آن شده‌ایم اما لزوماً پیچ و تابهای مسیری که می‌رویم و گردباد یا باد و بورانی که در راه خواهد بود یا همسفران خویش را انتخاب نکردیم و احیاناً تصادف احتمالی که در راه خواهد بود یا نخواهد بود. کمی وسیعتر به این موضوع نگاه کنیم. فرض کنیم که مبدأ حیات روی زمین فقط ی تصادف خوشایند است. اما

وجود زمین و خواصی که آن را برای حیات زیستی قابل توسعه امکان‌پذیر کرده، خیلی هم تصادفی نیست. به تعادل و توازن خیلی ظریف بین «ثابت‌های طبیعت» بستگی دارد. یعنی به اختیار و انتخاب ما نیست. اگر ثابتهای طبیعت ذره ای با هم فرق داشتند، همه چیز بهم می‌خورد و هیچ سیاره ای ازجمله زمین به وجود نمی‌آمد و فرایندهای شیمیایی لازم برای حیات صورت نمی‌گرفت. توجه داشته باشیم که ما- ما انسانها – ۹۹/۹۹۹۹ درصد از عمر جهان اصلاً وجود نداشتیم که به این موضوعات پی ببریم. خوب است اینجا به جبرگرایی یا دترمنیسم Determinism هم اشاره کنیم که بر طبق آن هر رویدادی از جمله رفتارها و کنش‌های انسان، به صورت عِلّی (علت و معلول) بدست زنجیرهٔ پیوسته‌ای از رخدادهای پیشین، گویی، تعیین شده‌است. به عبارت دیگر سیستم جهان دارای نظمی عِلّی (علت و معلولی) و جبری است که سرانجام مشخصی خواهد داشت و به اصطلاح مُقدّر و دترمینه است بی‌آنکه اراده آزاد آدمی را نفی کند. جبرگرایی، برخلاف سرنوشت‌گرایی یا Fatalism، معمولاً در مقابل اراده آزاد قرار ندارد. جبرگرایی لزوماً به این معنی نیست که آدمی هیچ تأثیری بر آینده و پیشامدها ندارد. دقیق تر بگویم بنا بر جبرگراییِ مکانیستی هر رویدادی حلقه‌ای از یک زنجیرهٔ پیوسته و ناگسستنی از رویدادهای پیشین است در حالی که مدل احتمالی یا انتخابی، شرایط را این چنین در نظر نمی‌گیرد و اختیار آدمی صفر نیست.

هرچند ما در روابط با یکدیگر خود و دیگران را مختار و مسئول می‌دانیم و بر مبنای آن عمل می‌کنیم هرچند کم و بیش واقفیم که نه ما و نه دیگران هیچ‌یک «سر خود» نیستیم و به معنی واقعی کلمه استقلال عمل نداریم.

ما همه شیران ولی شیر عَلَم

حمله‌مان از باد باشد دم بدم

ینا بر جبر گرایی علمی Scientific determinism تصور ساعت گونه از جهان، جهان وابسته به قانون، پیش‌آمدهای آینده از طریق ترکیب رویدادها ست یعنی چه؟ یعنی تمامی رویدادها دارای علت و اثر می‌باشند و ترکیب دقیقی از آنها در یک زمان خاص باعث تولید یک نتیجهٔ خاص می‌شود. با یافته‌های تئوری کوانتوم و راهیابیِ اتفاق و تصادف در رویدادهای کوانتومی، گفته شد اگر رویدادهای کوانتومی، در شکل‌گیریِ ارادهٔ ما دخیل باشند، دیگر نمی‌توان گفت ارادهٔ ما از ازل معلوم است؛ و این را راهی برای بازگشت به ارادهٔ آزاد می‌دانستند؛ اراده‌ای که قابل پیش‌بینی نباشد. در این مورد، موضوعات دیگری چون تئوری بی نظمی و نظریه آشوب و.. هم مطرح‌اند که از آن می‌گذرم. تعمق در مسئله جبر و اختیار، ما را به حوزه فیزیک و دنیای شگفت الکترونها می‌کشاند. اصل عدم قطعیت هایزنبرگ که مانع از اطمینان ما از مکان الکترون‌ها می‌شود موضوع جبر و اختیار را برجسته می‌کند. همچنین اسپینترونیک (Spintronics) اسپینترونیک یا اسپین‌الکترونیک که به مطالعهٔ اسپین الکترون و گشتاور مغناطیسی مربوط به آن، اشاره دارد و در آن علاوه بر بار الکترون، اسپین نیز به عنوان یک درجه آزادی بیشتر مورد مطالعه قرار می‌گیرد

اسپین از خاصیت‌های بنیادی ذرات زیراتمی (ذرات کوچکتر از اتم) است که معادل کلاسیک ندارد و یک خاصیت کوانتومی به‌شمار می‌آید. نزدیک‌ترین خاصیت کلاسیک به اسپین اندازه‌حرکت زاویه‌ای است. هر چیزی که در این جهان مشاهده می‌کنیم دستورالعمل‌های خاصی را پیروی می‌کنند و هیچ چیزی آزاد از تأثیرات نیروهای خارجی نیست. واقعش ما در مورد وجود اختیار چیز زیادی نمی‌دانیم. کند و کاو در مورد مسئله همیشه مطرح چبر و اختیار فرصت دیگری می‌طلبد. 

از نگاه کسی که بقول ریچارد داوکینز یک نوع احساس انیشتینی دارد. قانونمندی‌ها و چرایی – نه چگونگی – چرایی رخدادها قابل تأمل است. چنین کسی به خدا، نوعی ایجاز است. ایجاذ استعاری برای بخشهای عمیق و رازآلود فیزیک که هنوز کشف حجاب نکرده.

وقتی به معنی دقیق کلمه او خود را بنده خدا – خدای مختار، دارای اختیار و جزیی از این هستی شکفت می‌داند، از حریت برخوردار است. چرا؟ چون باور دارد که از خدا آمده که مختار است پس خود وی نیز بدون اختیار نیست. اگر آدمی بر صورت خدا ساخته شده. اگر خلیفه الله است، خدا مختار است و او انسان هم اختیار دارد و مجبور مجبور نیست. در عیر اینصورت اختیار قابل اثبات نیست و ما در چنگال نرونهای مغزی خودمان اسیر و ابیریم که به کدام سو ما را بکشند.

مگر نه این است که در ماتریالیسم ما اسیر و مطیع نیروهای مادی و طبیعی هستیم؟

توجه داشته باشیم که در دل این دترمینیسم مادی و طبیعی، اختیار، بزرگترین مسئله فیلسوفان بوده و هست.

...

با علم به منشأ حیات و سه دقیقه اول آن The first three Minutes، به غبار آغازین و جنب و جوش هستی…

با علم به رشد و تکامل موجودات زنده و آنتروپی و نگانتروپی…

با علم به تغئیر و تحول در متابولیسم و فرایندهای بیوشیمیایی… و این واقعیت که مناسبات و انطباق انسان با محیط پیرامون بر پایه سیستم علائم ثانویه، یعنی قشر بالایی مغزش صورت می‌گیرد و حتی ـ

آگاهی به این مسئله که نیستی آبستن هستی است و زندگی دائم نو می‌شود، روی جبر و اختیار مکث کنیم. این مقوله زیباتر و فاخرتر از آن است که تصور می‌شود.

در قسمت دوم (از تانگوی «اُولِه گُواپّا»، تا مسئله ترموا) در دقیقه ۲۰ با اشاره به مسئله ترموا، به جبر و اختیار اشاره نموده‌ام