تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (74)
گذشته، نگذشته‌است The past isn't over
بگیر و ببند فرانکو شدت گرفت. آزادیخواهان هزار هزار به مسلخ رفتند و یا آواره کوه و بیابان شدند و در غربت جان دادند. کتاب گفت و گو با مرگ (شهادتنامه اسپانیا)، اثر آرتور کوستلر، گوشه‌هایی از این فجایع را به تصویر کشیده‌است. آرتور کوستلر، خودش در سال ۱۹۳۷ به دست نیروهای فاشیست طرفدار فرانکو دستگیر و به اعدام محکوم شد. او صد روز در زندان به سر برد و در این مدت هر ساعت در انتظار جوخه آتش بود و می‌دید که چگونه دوستان و همرزمانش دسته دسته تیرباران می‌شوند.رنج و شکنج جمهوری خواهان اسپانیا، و بازی‌هایی که غربِ دوچهرهِ کاسبکار درآورد، بار دیگر نشان داد سیاست پدر و مادر ندارد!
حلقه وین متشکل از اندیشمندانی بود که در دهه‌های دوم و سوم قرن بیستم در شهر وین اتریش در کنار یکدیگر درگیر بحث‌های علمی و فلسفی بودند. آنچه در کار آنان تازه به نظر مى‌رسید استفاده از منطق ریاضى Mathematical logic بود. منطق ریاضى چارچوبى را براى آنها فراهم آورد تا صورت‌بندى دقیقى از نظریه‌هاى علمى بیان کنند. در سال ۱۹۲۹ اعضای حلقه وین ضمن قدردانی از آلبرت اینشتین، برتدراند راسل و ویتگنشتاین، در اعلامیه‌ای با عنوان «درک علمی از جهان» Wissenschaftliche Weltauffassung به تبیین عالم از منظر خویش پرداختند و مجله‌ای با عنوان ارکنتنیس Erkenntnis (شناخت) منتشر کردند.
تاریخ هم یک علم است. البته نه به معنی اخص کلمه= science، علم شناخت و تفسیر گذشته‌ی انسانها در پرتو حال، که بر اساس روشها، گزینشها و تفسیرهای مورخان به دست می‌آید. توجه داشته باشیم که اصطلاح علم به معنای ساینس science (علم به معنای اخص)، Knowledge (شناخت) و Discipline (گزاره‌های متعددی که ارتباط منطقی بین آنها وجود دارد) هر سه - به کار می‌رود.این قسمت را به «پُل دیراک» Paul Dirac و دیدگاه وی در مورد ضدماده و موضوعات پیرامون آن اختصاص می‌دهم. به دلیل تاثیری که باقی گذاشت و پرسش‌هایی که خلق کرد.
دربارهٔ کارنامه سیاسی احمدشاه می‌توان به نظر دکتر محمد مصدق اشاره کرد که در مجلس چهاردهم تصریح کرد: موقعی که احمدشاه در لندن حاضر نشد در دعوت رسمی دولت انگلیس از قرارداد ۱۹۱۹ اسمی ببرد و آن را بشناسد، با این که ناصرالملک به او گفته بود اگر مقاومت کند از سلطنت خلع میشود شاه وطن‌پرست بر مقاومت خود افزود و از قرارداد اسمی نبرد... در سلسله سلاطین قاجار هفت نفر سلطنت کرده که از آنها فقط دو نفر پادشاه نامی شده‌اند اول مظفرالدین شاه است که در سلطنت او آزادی نصیب ملت شد و بعد احمدشاه است که تن به اسارت نداد و از سلطنت گذشت ای کاش که این پادشاه جوان بخت به کودتا تسلیم نمی‌شد و زودتر مقام سلطنت را ترک می‌کرد.
وثوق الدوله، که بعد از مخالفت سراسری با قرارداد ۱۹۱۹ احساس بی‌ثباتی می‌کرد، نماینده‌ای نزد میرزا فرستاد که تا بازشدن دوره جدید مجلس بین قوای دولتی و قوای جنگل آتش‌بس برقرار شود.
نظر احسان‌الله خان دوستدار و خالوقربان این بود که میرزا، در این شرایط به اتحاد جماهیر شوروی نزدیک شود. خالو قربان که بعدها سر بریده میرزا را در دست گرفت و به حکومتیان پیوست، آنزمان ساز چپ می‌زد. آن ایام نیروهای ارتش سرخ شوروی به بهانه تعقیب روس‌های سفید وارد انزلی شده بودند. 
ستار پروانه عاشقی بود که به قول میرزا علی اکبر طاهرزاده صابر از شعله نمی‌گریخت، در جنگ دلیری و مردانگی نمود، عین‌الدوله را به خاک سیاه نشاند و مرگ غریبانه‌اش مشروطه محمّدعلیشاهی و امثال وثوق الدوله و مخبرالسلطنه و صمصام السّلطنه بختیاری را نشانه کرد. قصه‌های زیادی پایان یافته اما قصه پر غصه آن جان شیفته به سر نرسیده‌است. او اگرچه خواندن و نوشتن نمی‌دانست، نه سواد داشت و نه نسبی عالی، ولی از همه کسانی که هم سواد داشتند و هم نسب عالی، بیشتر و بهتر در راه آرمانهای مردم ایران کوشید. 
بیانیه بالفور، اشاره به نامه‌ای تاریخی است که در تاریخ ۲ نوامبر ۱۹۱۷ میلادی، آرتور جیمز بالفور، وزیر خارجه وقت بریتانیا، خطاب به والتر روتشیلد(روچیلد)، سیاست‌مدار یهودی‌تبار و عضو مجلس عوام بریتانیا نوشت و در آن خبر از «موضع مثبت» دولت بریتانیا برای «ایجاد خانه ملی برای یهودیان در سرزمین فلسطین» داد. روچیلد، تاجر سرشناس و از یهودیان ثروتمند انگلیس بود. در نامه مورد بحث که بالفور آن را «بیانیه‌ای در هم‌دلی با آرمان صهیونیست یهودی» می‌نامد، آمده‌است که دولت بریتانیا نسبت به تشکیل «خانه‌ای ملی» برای یهودیان در فلسطین «نظر مساعد» دارد.
...
انقلاب اکتبر هرچند بعدها با تیرباران امثال بوخارین، زینوویف و کامنف، و بویژه کشتار کاتین به بیراهه رفت، هرچند لنین که درگذشت، جزمّیت فلسفه حزبی هر منتقدی را نفوذی بیگانه و «وراگ نارودا»(دشمن خلق) جلوه داد، اگرچه حتی «شوستاکوویج» خالق سنفونی باشکوه لنینگراد، میخاییل بولگاکف نابغه تئاتر شوروی و... متهم شدند که به رهبری خیانت کرده و مزدورند، اما تجارب انقلاب اکتبر، چه در عرصه نظری و چه در عرصه عملی، کماکان به مثابه غنی‌ترین تجارب در تاریخ بشریت محسوب میشود.
در ادامه رویدادهای قرن بیستم، اکنون به سال ۱۹۱۴ و شروع جنگ جهانی اول رسیده‌ایم که با سیلی از وقایع همراه است. «سیل»ی که در این یحث فشرده، باید آنرا در یک انگشتانه بریزیم. یکی از برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر که بگونه مستقیم و غیرمستقیم نقش بزرگی در تعیین تاریخ سده بیستم داشت، جنگ جهانی اول است. توجه داشته باشیم که معنای بسیاری از وقایع تاریخی را جز در جریان دگرگونی‌های تاریخی نمی‌توان فهمید و توضیح داد.
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، مسأله روز اروپا «دگرگونی فهم بشر از دین همراه با پیشرفت علوم طبیعی» بود و رمان ژان باروا هم به همین موضوع پرداخته‌است. استبداد زیر پرده دین و سلطه کلیسا را بر جوانان اروپا نشان داده و به «ماجرای دریفوس» و محاکمهٔ «امیل زولا» نویسندهٔ معروف فرانسوی هم می‌پردازد و واکنش توده مردم را نسبت به دریفوس و امیل زولا که تحت تاثیر «جبر جّو»، خشن و مستبدانه بود، زیر ذره بین می‌گذارد.
اصل نسبیت پیش از مطرح شدن توسط اینشتین٬ به شکل محدودتری بیان شده بود. گالیله می‌گفت هیچ راهی وجود ندارد که مشخص کنیم که آیا جسمی به طور یکنواخت حرکت می‌کند یا ساکن است.
در مکانیک نیوتنی هم که در آن شتاب به جای سرعت نقش بسیار مهمی دارد، این اصل دربارهٔ قوانین مکانیک بیان شده بود. اما اینشتین اصل نسبیت را به کنش و واکنش الکترومغناطیسی و، با قبول فرض‌هایی، به همهٔ قوانین فیزیک تعمیم داد. او زمان و فضا را مستقل از هم نمی‌دانست. هرچند تصورش دشوار است، اما اینشتین توانست نشان دهد که چیزی به نام فضا-زمان وجود دارد که بهمدیگر وابسته‌اند.
پیشتر مهمترین وقایع قرن نوزدهم یکی از پربارترین اعصار در تاریخ بشری مورد بحث قرار گرفت و اکنون به سده ۲۰ رسیده‌ایم. از رویدادهای قرن بیستم تنها به انقلاب مشروطیت پرداختم. یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران که در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه روی داد و منشاء قدرت را از آسمان به‌زمین کشید.(بخش ۶۲)
در این قسمت به نقاط عطف ۵ سال اول قرن بیستم می‌پردازم. از ۱۹۰۱ تا ۱۹۰۵
۱۷۰ سال پس از انقلاب کبیر فرانسه و یازده سال پیش از آنکه بلشویک‌ها در روسیه قدرت را به‌دست گیرند، ایران زمین، که لُردهای انگلیسی و تزارهای روسی حیات خلوت خود می‌دیدند آبستن حوادث تازه بود. باید از دل سیاهی و آن شب تار، گل صبح می‌شکفت.
سال ۱۸۹۸ نزاع آمریکا و اسپانیا به جنگ کشیده شد. در پی این درگیری سلطهٔ اسپانیا بر مستعمرات آن، جای خود را به نفوذ آمریکا داد. غرق‌شدن مشکوک رزم‌ناو آمریکایی ماین که در بندر هاوانا لنگر انداخته بود، دخالت آمریکا در کوبا را تسهیل کرد. ارتش ایالات متحده نیروهای اسپانیایی را از کوبا راند، گوانتانامو را به پایگاه دریایی مُبدّل کرد و کنترل پورتوریکو و فیلیپین را نیز به دست آورد. 
در داستان دریفوس؛ امیل زولا نماد وجدان بیدار شهروندی فرانسه، سنت اعتراض در شرایط سخت را بنیاد نهاد و نشان داد تهمت و افترا از پس قلم‌های پاک دیکته ناپذیر برنمی‌آید. وی نوشت:
تاریخ اقوام زمین؛ چیزی جز درس گیری در زمینۀ مدارا با یکدیگر نیست و یکی از اهداف همه تمدنها این بوده که خوی وحشی زوزه کشیدن برای یکدیگر را از میان ببرند. اینقدر تهمت نزنید. حرکتی که اکنون از من سر میزند، تنها ابزاری انقلابی برای به جلو انداختن حقیقت و عدالت است. 
وقایع قرن نوزدهم را با زندگی کارل مارکس متفکر انقلابی و یکی از تأثیرگذارترین اندیشمندان تمام اعصار، پی میگیریم. اگرچه آراء مارکس بیشتر نتیجه مطالعه جوامع در حال رشد غربی بود و پیش‌بینی‌هایش هم بیشتر به این وقایع اختصاص داشت اما باید با او و دیدگاهش آشنا باشیم. متاسفانه مارکس در ایران آنچنان که باید شناخته شده نیست. حتی می‌‌توانم بگویم ناشناخته است.
رئیس‌علی دلواری که در دورهٔ جنگ جهانی اول، رهبری قیام جنوب در تنگستان و بوشهر علیه نیروهای بریتانیا را بعهده داشت، از جمله پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران بود.
هنگام شبیخون به قوای بریتانیا وی از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و بر زمین افتاد اما خاطره فداکاری‌هایش تا همیشه باقی‌است. ازجمله همرزمان رئیس‌علی شیخ حسین خان چاهکوتاهی، زایر خضرخان اهرمی و خالوحسین دشتی بودند.
سال ۱۸۷۱ میلادی، یکی از هولناک‌ترین و مرگبارترین رویدادها در طول دو قرن اخیر و حتی در دوران بعد از حمله مغول - قحطی به معنی واقعی کلمه – در ایران رخ داد. مردم به خوردن علف، گوشت حیوانات بارکش، سگ، گربه، موش و حتی مردار و فضولات حیوانی روی آوردند. در بعضی نقاط آدم‌خواری، بچه دزدی و قتل کودکان نیز شایع گشت. هیچ کس جرأت نمی‌کرد تنها به کوچه و خیابان برود، اراذل زنان و کودکان در جستجوی غذا را درجا می‌کشتند و گوشت‌شان را می‌خوردند.
ناصرالدین شاه که به سفر عتبات عالیات رفته بود طی تلگرافی درباره اوضاع و احوال عمومی و... پرسش کرد و پاسخ کارگزاران متملق چنین بود:
«احوال‌ها خیلی خوب است. تازه[ای] که قابل عرض همایون باشد هیچ نیست... از هر جهت، امنیت و آسودگی حاصل است. جنس به قاعده به انبارها می‌رسد...»
۳۷ سال پیش از آنکه دشمنان مشروطه و امثال کلنل لیاخوف فرمانده بریگاد قزاق، مجلس شورای ملی و مدرسه سپهسالار را به توپ ببندند و ملک المتکلمین و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل و ملا علی قاضی ارداقی را در باغشاه پس از شکنجه در برابر محمدعلی شاه به خاک و خون بکشند، زلزله مهیبی در فرانسه روی داد که پس لرزه‌هایش هنوز هم دارد عمل می‌کند...
منظورم از زلزله، کمون پاریس la commune de paris یکی از مهمترین وقایع تاریخ معاصر جهان است. کمون پاریس طلایه‌دار انقلاب اجتماعی درقرن نوزدهم محسوب میشود.
در بحث تاریخ جهان؛ رویدادهای همه قاره‌ها باهم اشاره می‌شوند. این از یک جهت خوب است چون تحولات را همزمان می‌سنجیم اما هر جامعه‌ای حتی اگر به لحاظ فرهنگی و تاریخی با دیگر جوامع، مرتبط باشد، دیالکتیک تاریخی ویژه خودش را هم دارد. برای مثال جامعه دهقانی چین،؛ با اروپای در حال انقلاب صنعتی یا آفریقای مستعمره و بلا زده باهم و کنار هم قابل جمع و مقایسه نیستند.نخستین گام برای از میان برداشتن یک ملت پاک کردن حافظه آن است. باید کتاب‌هایش را، فرهنگش را، تاریخش را از بین بُرد.
بعد باید کسی را داشت که کتاب‌های تازه‌ای بنویسد، فرهنگ تازه‌ای جعل کند، و تاریخ تازه‌ای اختراع کند.
میلان کوندرا / رمان خنده و فراموشی
صِرف داشتن اندیشه‌های متعالی یا ستایش آزادی کافی نیست و تا مادامی که وسیله به‌کرسی نشاندن آن نباشد به برگ و بار نمی‌نشیند. این مسأله حالا خیلی بدیهی می‌نماید. سابق بر این افراد به داشتن ایده‌ال مباهات می‌کردند و سریلند بودند که در راه عقایدی تلاش می‌کنند که به حقانیت آنها معتقد می‌باشند. داشتن این یا آن عقیده به تنهایی کفایت نمی‌کند. مهم این است که آنچه به آن باور داریم از جنس اوهام نباشد، عملی باشد و به نتیجه برسد. دنیای واقعی تابلوی نقاشی نیست که هرجور بخواهیم سایه روشن بدهیم و رنگ‌آمیزی کنیم.
در فاصله سالهای ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۸؛ سلسله تحولاتی در گوشه و کنار اروپا علیه حاکمان مستبد و محافظه‌کار انجام شد که در واقع جدال میان تجدد و ارتجاع بود.
سلسله انقلاب‌های سال ۱۸۳۰(که در این قسمت به آن اشاره می‌کنم)، درواقع برگرفته از انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۸۹) بود که اندیشه‌های آن، طی جنگهای ناپلئونی (۱۸۰۴-۱۸۱۵) به سراسر اروپا سرایت کرد. فهم درست جنبش‌ها یا انقلاب‌های ۱۸۴۸ Revolutions of 1848 نیز(که در قسمت بعد از آن خواهم گفت)، بدون آشنایی با انقلاب فرانسه ممکن نیست. از همین رو؛ مرور دیگری بر رویدادهای آن دوران ضروری است.
وقتی در انقلاب کبیر فرانسه؛ آرای آزاداندیشانه روسو به بار نشست، کانت از شادی گریست. اما در عین دفاع از نیت و محتوای انقلاب؛می‌دانست شماری از دست‌اندرکاران آن برای رسیدن به عدالت و صلح، چه بسا خود ناعادلانه رفتار می‌کنند. از همین رو به طور مستقیم از انقلابیون درگیر حمایت نمی‌کرد؛ بلکه جانب کسانی را می‌گرفت که از ایده انقلاب دفاع می‌کنند و با شور و شوق ناظر آنند.
کانت؛ معتقد بود یک انقلاب شاید بتواند استبداد خودکامه را پایان بخشد، اما لزوماً باعث اصلاح واقعی طرز فکر مردم نخواهد شد و چه بسا، تعصبات تازه جای تعصبات پیشین را بگیرد و دوباره تبدیل به افساری شود که با آن انبوه توده نادان زیر کنترل درآید.
فتحعلی‌شاه با این گمان عبث که انگلیس در جنگ با روسیه پشت او را خواهد گرفت و با امید واهی به ناپلئون بناپارت، فرمان حمله به گرجستان را صادر کرد. غافل از اینکه انگلیس تسلط بر جزیره هرمز و بنادر دریای خزر و بوشهر را در سرداشت، بعلاوه جنگ بین ایران و روسیه در راستای منافعش بود.
شاه خوش‌خیال؛ برای بیرون راندن روسها از گرجستان روی ناپلئون هم حساب باز کرده بود، ولی ناپلئون تنها گفت حاضر است اگر ایران قصد کنارآمدن با روسها را داشته باشد وساطت کند تا همه چیز به خیر بگذرد!
ایده‌های فیلسوفان عصر روشنگری که دهها سال پیش از انقلاب کبیر اندیشه‌ورزی کرده و به پرسشها دامن می‌زدند، مددکار انقلابیون بود. حمله‌های به‌حق امثال ولتر به ارباب کلیسا و حکومت مطلقه، نظرات مترقی منتسکیو، بخصوص، که تفکیک سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه در اداره کشور را فورمولبندی کرد، تلاش دیدرو و جان لاک و اصحاب دایره‌المعارف، طرح نظریه حاکمیت مردم که از سوی ژان ژاک روسو مطرح شد و در کنار خالی شدن خزانه عمومی و فساد دستگاه نالایق و بیداد‌گر مالیاتی، مردم فرانسه را به ستوه آورد و وعده‌های پوشالی و اصلاحات مالی و رفوکاری هم نتوانست آب رفته را به جوی بازگرداند.
انقلاب آمریکا گرچه عمیقاً در انقلاب فرانسه و ایده‌های آن تاثیر گذاشت، اما به دلیل اینکه در آن زمان آمریکا کشور کوچکی بود و سه چهار میلیون بیشتر جمعیت نداشت و از نظر جغرافیائی هم از بقیه دنیا جدا بود، بر خلاف انقلاب فرانسه که کل اروپا را به غلیان انداخت، بازتاب خیلی زیادی نداشت. 
در قسمت پیش؛ ضمن شرح وقایع قرن هجدهم میلادی و آنچه بین سالهای ۱۷۰۰ تا ۱۷۲۵ گذشت، ازجمله به موارد زیر اشاره نمودم:
جترو تال؛ و انقلاب در کشاورزی؛ جنگهای جانشینی اسپانیا، بنای شهر سن پترزبورگ، نبرد بلنهایم، پتر کبیر و جنگ پلتاوا، تولید ظروف چینی در اروپا، معاهده اوترخت و راشتات، گابریل دانیل فارنهایت و دماسنج جیوه‌ای، اسپانیایی‌ها در تگزاس، عصر لاله در امپراتوری عثمانی، رابینسون کروزوئه، جان رابرتز؛ و دوران طلایی دزدی دریایی، پیمان صلح نیستاد، غروب حکومت صفوی، و استرادیواری پدر ویولن...
وقایع قرن هجدهم را پی میگیریم.
در قسمت پیش؛ ضمن شرح وقایع قرن هفدهم میلادی و آنچه بین سالهای ۱۶۵۰ تا ۱۷۰۰ گذشت، ازجمله به موارد زیر اشاره نمودم:
کتاب لِوایِتان Leviathan نوشته توماس هابْز؛ شورش فلاخن La Fronde، لغو فرمان نانت، مرگ مولیر بزرگترین کمدی‌نویس تئاتر اروپا، تکفیر اسپینوزا در هلند و...
اکنون به سده هجدهم میلادی رسیده‌ایم.
اگرچه به قول کارل سیگن Carl Sagan؛ در مستند تلویزیونی کاسموس، تاریخ مکتوب – تاریخی که به دست بشر نوشته شده – فقط ۱۰ ثانیه از سال کیهانی را اشغال می‌کند، با این‌جال باید از گذشته آگاه شویم تا از زمان حال با خبر باشیم. تفکر در گذشته؛ گذشته نیست، مربوط به حال است و وقتی بیاندیشیم گذشته هم برایمان اکنون میشود. گذشته پیش درآمد اکنون است.
به قضاوت فرشتگان و روحانیون، ما باروخ اسپینوزا، را تکفیر می‌کنیم، از اجتماع یهودی اخراج کرده و او را لعنت و نفرین می‌کنیم. تمامی لعنت‌های نوشته شده در قانون (منظور تلمود و تورات است) بر او باد، در روز بر او لعنت باد، در شب بر او لعنت باد. وقتی خواب است بر او لعنت باد، وقتی بیدار است بر او لعنت باد، وقتی بیرون می‌رود بر او لعنت باد و وقتی باز می‌گردد بر او لعنت باد. خداوند او را نبخشد و خشم و غضب خدا علیه او مستدام باد، خداوند نام او را در زیر این خورشید محو کند و او را از تمامی قبایل اسرائیل خارج کند. ما شما را نیز هشدار می‌دهیم، که هیچ‌کس حق ندارد با او سخن بگوید.
در قسمت پیش؛ ضمن شرح وقایع قرن هفدهم میلادی و آنچه بین سالهای ۱۶۰۰ تا ۱۶۲۵ گذشت، به موارد زیر اشاره نمودم:
سوختن جوردانو برونو در آتش، محاصره کینساله در ایرلند، کمپانی هند شرقی هلند، پس‌گرفتن شهر تبریز از حاکم عثمانی، تفاوت بین انگلستان و بریتانیای کبیر، نظام شوگونی در ژاپن، توطئه باروت برای قتل شاه در انگلستان، کتاب دن کیشوت، تجارت برده توسط اروپائیان و حمایت کلیسا از آن، خاندان رومانف در روسیه، قتلعام شاه عباس از مردم تفلیس، دومین پرتاب از پنجره در پراگ، جنگهای سی‌ساله در اروپا، پس‌گیری جزیره هرمز از عثمانی، فتح بغداد توسط پادشاه صفوی، و عالیجناب سرخ‌پوش، کاردینال ریشلیو
در این بخش به مهمترین وقایع بین ۱۶۲۵ تا ۱۶۵۰ اشاره می‌کنم.
بین سالهای ۱۶۱۸ و ۱۶۴۸ اروپای مرکزی با خون و کشتار همراه بود. همه علیه هم می‌جنگیدند و خون همدیگر را می‌ریختند. فرانسه با اسپانیا؛ امپراتوری مقدس رم با فرانسه، پرنس‌نشین‌های آلمانی علیه هم، کاتولیک‌ها با پروتستان‌ها...
پای هلند و سوئد و دانمارک و سویس و روسیه نیز به آن معرکه کشیده شد. اگرچه ستیز کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها باعث شروع این درگیری خونین شد، اما توسعه طلبی و رقابت دولت‌های بزرگ و کوچک اروپایی، نیر عامل مهمی بود. جنگهای سی ساله سرانجام با شکست خاندان هاپسبورگ پایان یافت و با عهدنامهٔ صلح وستفالی، از شر و شور افتاد.
یکی از مرکزی‌ترین مسائل نمایشنامه‌های شکسپیر موضوع مرگ و سرنوشت انسان است. خواسته بود روی قبرش این قطعه را حک کنند:
تو را به مسیح از کندن خاکی که اینجا را دربرگرفته دست بدار.
خجسته باد آنکه این خاک را فروگذارد، و نفرین بر آنکه استخوان‌هایم بردارد.
شکسپیر در نمایشنامه هاملت(پرده سوم ، صحنه اول) به بودن یا نبودن اشاره می‌کند و می‌پرسد آیا مسأله به واقع این است؟
آیا بزرگواری آدمی بیشتر در آن است که زخم فلاخن و تیر بخت ستم‌پیشه را تاب آورد، یا آن که در برابر دریائی فتنه و آشوب سلاح بر گیرد و با ایستادگی خویش بدان همه پایان دهد؟
فرهیختگان با بگیر و ببند و با برچسب کفر و بی‌ایمانی روبرو شدند و بازی با دین و آزادی، همه مردم را به خودی و غیرخودی نقسیم نمود و مخالفین و معترضین تحت پیگرد قرار گرفتند.
شگفتا که پیش از این؛ کسانیکه کالـْوَن و دوستانش به آنها اعتراض کرده بودند با امثال جان ویکلیف، یان هُوس، و ویلیام تیندِیل، و... همین گونه رفتار کردند. یان هوس را زنده زنده به آتش کشیدند؛ ویلیام تیندل را به اتهام بدعت در دین پس از خفه کردن، آتش زدند.
جان ویکلیف را هم نبش قبر کردند؛ استخوان‌هایش را سوزاندند و خاکسترش را در رودخانه سویفت ریختند.
تسلط اسپانیا و پرتقال بر دریاها و اقیانو‌س‌ها؛ رسیدن به سرزمینهای جدید و معادن فلزات گران‌بها، همچنین اختراع ماشین چاپ، کشف امریکا و دسترسی به هندوستان از طریق آفریقا و...، زمامداران را به گردآوری پول و طلا و نقره بیش از پیش برانگیخت و برای رسیدن به این هدف هر جنایتی را توجیه کردند. کم‌کم سوداگرایی یا مرکانتیلیسم Mercantilisme که بیشترین سهم را در ایجاد خصومت و رقابت و استعمار در نظام اقتصادی داشت، پا گرفت.
یان هوس استاد دانشگاه و یک مصلح دینی بود که مردم پراگ را به قیام علیه سلطهُ آلمان‌ها و کلیسای کاتولیک برانگیخت. بر ضد مال‌اندوزی روحانی‌نمایان کاتولیک و بخشش گناهان توسط آنان تبلیغ می‌کرد و می‌گفت که زمین‌های کلیسا باید به نفع مردم ستمدیده مصادره شود. مجمع روحانیون بلندپایه کلیسای کاتولیک، وی را به مرگ در آتش محکوم کردند. پیش از مرگ از یان هوس خواسته شد تا حرف‌های خود را پس بگیرد اما او حاضر به این کار نشد.
با شیوع طاعون(مرگ سیاه)؛ برخی برهنه در کوچه‌ها راه رفته، خود را شلاق می‌زدند تا گناهان‌شان پاک شود و بسیاری از افراد فریاد می زدند که آخرت نزدیک است.
کلیسا که در برابر مردم بی‌جواب مانده بود خرافات را میان مردم ترویج می‌داد. از جمله رفتارهای اهل شریعت (با وجود تلاش‌های پاپ کلمنت ششم برای جلوگیری از آن)؛ سوزاندن یا دار زدن یهودیان، کولی‌ها، بیگانگان و جادوگران بود که به نوعی مقصر این بلاها محسوب می‌شدند.
در قسمت گذشته؛ ضمن شرح وقایع قرن دوازدهم میلادی به موارد زیر اشاره شد: تپه‌های کاهوکیا که سرخپوستان در آن سکونت داشتند؛ روی کارآمدن امپراتور گائوزونگ در چین، معبد انگکور وات در کامبوج، فراز و نشیب صلاح الدین ایوبی، دانشگاه بولونیا یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های موجود در جهان، قتل توماس بکت در محراب کلیسا توسط پادشاه انگلیس، غوریان و معزالدین محمد، نزاع دودمان‌های تایرا و میناموتو؛ که خاستگاه اسطوره‌ها و افسانه‌های ژاپنی است و، قصه هویچی -مرد نابینایی که عود می‌نواخت و حماسه تایراها را با آوازی حزین سر می‌داد.
در این بخش به مهمترین وقایع بین ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میلادی می‌پردازم.
بحث «تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک»؛ که از داستان تکامل و انسان‌های اولیه آغاز شده و تا دوران کنونی ادامه خواهد داشت، در مورد تجربه و حافظه گذشته بشر است. فلسفه تاریخ - کشف قوانین عامی که بر روند رویدادها حاکم است - نیست. با مسامحه؛ «علم تاریخ» یا بهتر بگویم بیان رویدادها است. من داده‌ها و اطلاعات مربوط به روزگار سپری‌شده را یافته؛ جمع‌آوری و سازمان داده‌ام و گرچه در وقایع‌نگاری صرف نمانده‌ام اما از تحلیل و تفسیر روابط بین این وقایع و اینکه چگونه و چرا رُخ داده‌اند، گذشته‌ام. (از جمله به این خاطر که بدان اشراف کافی ندارم)
در بخش گذشته به پایان قرن دهم میلادی رسیدیم و به موارد زیر اشاره شد:
ورود نورمن‌ها به شمال فرانسه؛ خلیفه کوردوبا که در دوران امویان در اَندَلُس در قدرت بود، نشست وایکینگ‌ها موسوم به «آلثینگ» که قدیمی‌ترین پارلمان جهان نام گرفته، بلوتوث(هارالد دندان آبی) پادشاه دانمارک، اُتوی یکم نخستین فرمانروای آلمان، «اریکِ سُرخ» که حدود ۹۸۲ به گرینلند رفت. و، ولادیمیر کبیر شاهزاده «روس کیف» و...
در این قسمت به مهمترین وقایع بین ۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ میلادی می‌پردازم.
در بخش گذشته در شرح وقایع بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ میلادی به موارد زیر اشاره شد:
امپراتوری خمر در کامبوج؛ معبد بوروبودور در اندونزی؛ بزرگترین پرستشگاه بودایی در جهان، پیمان وردون که ازجمله پیامدهایش، پیدایی کشورهای آلمان و فرانسه بود. اختراع باروت توسط چینی‌ها؛ قبیله‌ها و خاندانهای با نفوذ در گذشته ژاپن، سقوط تیکال و ضربه به قلب تمدن کلاسیک مایا. خط سیریلیک در سده نهم میلادی؛ هجوم وایکینگ‌ها به اروپا، و، آلفرد کبیر که از سال ۸۷۱ تا ۸۹۹ میلادی، در جنوب غربی انگلستان فرنروا بود.
در این قسمت به مهمترین وقایعی می‌پردازم که گرچه ارتباط مشخصی با هم ندارند اما همه بین ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی پیش آمده‌اند.
در بخش گذشته در شرح وقایع بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلادی به موارد زیر اشاره شد:
قدرت‌گیری بنی‌امیّه؛ که در پیامد آن یکی از تاریک‌ترین دوران تاریخ ایران رقم خورد. خلافت عباسیان، هارون‌الرشید و «نهضت ترجمه»، طارق بن زیاد و حمله موروها به اسپانیا، نبرد تور (پواتیه) که در تاریخ اسلام و مسیحیت، نقش بارزی داشت، سرخپوستان اینکا، هجوم وایکینگ‌ها به جزیره مقدس لیندیسفارن. ایرنه؛ ملکه بیزانس (روم شرقی) و کورکردن چشم پسرش کنستانتین، و شارلمانی(امپراتور فرانک‌ها) که در مقطعی یک حکومت کلیسایی به وجود آورد. در این قسمت به مهمترین وقایع بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ میلادی می‌پردازم.
در ایران‌شهر که بُن‌مایه اندیشه‌اش بر خرد استوار بود، بی خردی حاکم شد. کشتن هیربدان فارس و خاموش کردن آتش آتشکده مهم کاریان و آتش‌های دیگر، همچنین خراب کردن نوبهار بلخ، موید نظر مزبور است. در این مورد؛ نامه رستم فرخزاد به سعد ابن ابی وقاص که در شاهنامه فردوسی آمده، گویاست:
ز پیمان بگردند وز راستی - گرامی شود کژی و کاستی
زیان کسان از پی سود خویش - بجویند و دین اندر آرند پیش
اینکه از قول «هگل» گفته میشود:
ایرانیان هیچگاه در پی نابودی فرهنگ کشورها و مردمان شکست خورده نبودند؛ همیشه صادق نیست. البته در این مورد اغراق شده؛ و تاریخ‌نگاران غیر ایرانی، گاه بد را بد تر، دیده‌اند. دلیلش هم این است که هر مورخی تا حد زیادی بخشی از زمان خود است و نمی‌تواند براحتی، خود را از فضای عقایدی که در آن نفس می‌کشد جدا کند.
در قسمت پیش تاریخ بایگانی اسناد مرده نیست به موارد زیر اشاره شد: بربرها و عبور آنها از رودخانهٔ یخ‌زدهٔ راین؛ گوت‌ها (ویزیگوت‌ها و اوستروگوت‌ها)، هونوریوس؛ امپراتور روم و حمله مجدد ویزیگوت‌ها به رُم، زاکسن‌ها اقوام ژرمنی که اولین پادشاهی متحد انگلستان را تشکیل دادند، آتیلا رهبر قوم هون از مغولستان که در موازات رود جیحون کوچ‌نشین‌هایی تأسیس کردند، و دورهٔ یاماتُو در ژاپن؛ قدیمی‌ترین حکومت سلطنتی جهان. در این بخش به مهمترین وقایع بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلادی اشاره می‌کنم.
سال ۴۰۶ میلادی، گروه عظیمی از بربرها از رودخانهٔ یخ‌زدهٔ راین(یکی از طویل‌ترین رودهای اروپا که با سرچشمه گرفتن از کوههای آلپ از کشورهای سوئیس، آلمان، فرانسه و هلند عبور می‌کند) گذشتند و با ویران‌سازی هرآنچه که در مسیرشان بود وارد سرزمینهای امپراتوری رم غربی شدند. گروهی از آنان اسپانیا را هم تصرف کرده و حتی مناطقی از آفریقای شمالی را به اشغال در آوردند.
مدتی بعد اروپا به یک موزاییک از پادشاهی بربرها تبدیل شد.
در قسمت پیش به اردشیر بابکان؛ واژه ترکیبی اهورمزدا و مفهوم آن در گات‌ها و زبان سانسکریت، تاریخ ژاپن در دوران امپراتوری، بحران قرن سوم (بحران شاهنشاهی) که امپراتوری روم زیر فشار تهاجم، جنگ داخلی، طاعون و رکود اقتصادی قرار داشت و به زنوبیا (ملکه تِدمُر) اشاره شد. در این قسمت به مهمترین وقایع قرن چهارم میلادی می‌پردازم.
تِدمُر سال ۲۷۴ میلادی توسط امپراتور روم (اورلیانوس)، در جنگی خونین که بین وی و زنوبیا رخ داد، ویران شد و سر انجام خود زنوبیا نیز که زن شجاعی بود به اسارت افتاد.
- تِدمُر ای ستاره سرزمینهای شرقی؛ روم تو را محاصره کرده و قهرمانان تو به شهادت رسیده‌اند... فرار کن زنوبیا فرار کن...
- پنج سال یا صد سال چون پَرکشیدن پرنده‌ای می‌گذرد. آنچه می‌ماند و تنها چیزی که می‌ماند؛ شرف پایداری در برابر ستمگر است.
زبان دست و حافظ افکار و آثار آدمی است. بشر از زمانی که خواست آنچه را می‌اندیشد نقش کند، قدم به دنیای خط و نگارش نهاد. او با ابداع خط گام بزرگی در راه تمدن برداشت. گام بزرگ دیگر اضافه کردن صدا (آهنگ) به حروف بود. بدون حروف صدادار انسان معنای کلمات را نمی‌فهمید. کلمات اما وقتی جان تازه‌ای پیدا کرد که انسان کاغذ را به خدمت گرفت.
نرون امپراتور مستبد روم به برخی از مخالفینش دستور خودکشی می‌داد و آنان مجبور بودند اجرا کنند. یکی از آنان شاعر همعصرش مارکوس آنایوس لوکانوس بود که به امر نرون، از طریق بریدن رگش خود را کشت. نرون سرانجام خودش نیز، بر اثر شورش مردم و سنای رم در سال ۶۸ میلادی خودکشی کرد.
امثال نرون از اینکه گلادیتورها در مصاف با خودشان یا حیوانات وحشی تکه پاره شوند کیف می‌کردند و برای همین منظور به تماشاخانه کولوسئوم رم Colosseum تشریف‌فرما می‌شدند.
همیشه خروس نمی‌خواند و زمانی رسید که امپراتوری قدرتمند روم ضعیف و ضعیف‌تر شد و بالاخره با تهاجم گسترده اقوام ژرمن (گروه‌های نژادی- زبانی که از اروپای شمالی سرچشمه می‌گیرند) و شیوع بیماری طاعون از جاه و جلال افتاد و در اواخر قرن دوم میلادی به انحطاط رفت. اگرچه بعدها تلاش کرد سر بلند کند و جان تازه گیرد اما آب رفته به جوی باز نگشت، بویژه که دربار روم به خودکامگی و استبداد هر چه بیشتر مبتلا گشت و روم به دو ناحیه شرقی و غربی تقسیم شد. 
فرمانده رومی برای دستگیری اسپارتاکوس به میان برده‌های اسیر رفت و با صدای بلند فریاد زد: همه شما بخشیده می‌شوید چنانچه اسپارتاکوس را نشان بدهید. کیست اسپارتاکوس؟
در پیش چشمان متحیر و مستاصل او بردگان یکی یکی بلند شدند و خودشان را اسپارتاکوس معرفی کردند:
«منم اسپارتاکوس». «منم اسپارتاکوس».«منم اسپارتاکوس»...
۱۱۰ پیش از میلاد جادهٔ ابریشم بر سر زبانها افتاد. جاده ابریشم شبکهٔ راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا پیوند می‌داد؛ مسیری که تا سدهٔ پانزدهم میلادی به‌مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگترین شبکهٔ بازرگانی دنیا بود.
زمانی که رومیان در شهر سیراکوز یونان را به تصرف خود در آوردند، ارشمیدس ریاضیدان و منجم یونان باستان بوسیله یک سرباز مست رومی به قتل رسید. گفته میشود وی یک مسأله ریاضی را حل می‌کرد و آخرین کلماتش این بود: دایره‌های مرا خراب نکن.
سقراط شاگردانش را تشویق می‌کرد تا خدایانشان، ارزش‌هایشان و خودشان را مورد پرسش و ارزیابی قرار دهند. تا می‌دید که مردم به سهولت راجع به عدالت گفتگو می‌کنند، به آرامی می‌پرسید که آن چیست؟ این شرافت، فضیلت، اخلاق و وطن‌دوستی که از آن سخن می‌گویید؛ چیست؟ تعریف کنید. آنرا بشناسید.
سقراط مدعی حکمت نبود، تنها می‌گفت که با شور و شوق به دنبال آن می‌رود. مبدا فلسفهٔ او همانا اعتراف به جهل خویشتن بود، آنچنان که می‌گفت: «دانم که ندانم».
سِلت‌ها با سرهای بریده دشمنان شکست خورده خود فخر فروخته و به شمشیرهای خود خیلی غره بودند غافل از اینکه «نه هرکه دارد شمشیر حَرب باید کرد»
عاقبت دوران غرّگی بسر آمد و با تاخت و تازِ ژرمن‌ها، و بعداً قیصر (ژولیوس سزار) به سراشیبی افتادند...
در آفریقای جنوبی در یک غار، صدها قطعه استخوان از انسان‌های اولیه؛ از تبار زوال یافته انسان مدرن کشف شده که تا کنون ناشناخته بوده‌است. البته پی‌گیری تاریخ تکامل انسان دشواری‌های خاص خودش را دارد. یک دلیلش این است که اعصاب انسان که زمینه ساز و بنگاه همه رفتارها و کردارها و ذهن و زبان و حافظه می‌باشد، فسیلی از خود بر جا نمی‌گذارد. تازه هر فسیل تنها چگونگی استخوان‌‌بندی جانوران را به ما توضیح می‌دهد اما یافتن اسکلت کامل فسیل شده همیشه میسر نیست.
وقتی بحث تاریخ جهان از ماموت تا انسان را شروع کردم «انسان نالدی» Homo naledi (هومو نالِدی) کشف نشده بود. انسان‌نماهایی که احتمالا قادر به تفکر، درک و آفرینش نمادها بوده‌اند.
اسم نالدی naledi برگرفته از محل کشف آن - غاری به نام «ستاره در حال طلوع» در آفریقای جنوبی است و «نالدی» در زبان‌های محلی این منطقه به معنی «ستاره» است.
یکی از حوادث تاثیرگذار تاریخ جنگ‌هائی است که در زمان پادشاهان هخامنشی با شهرهای یونان روی داده‌است. قرن‌ها حوادث میان اروپا و آسیا، نتیجه‌های ناگزیر آن کشاکش‌‌ها بوده‌است. این جنگها در سال ۴۹۹ پیش از میلاد آغاز شد و تا حدود یک قرن به صورت پراکنده ادامه داشت.
البته زمانیکه اسکندر به ایران لشگرکشی کرد موجودیتی واحد به نام یونان وجود نداشته‌است. درواقع یونانی در کار نبود. چند صد دولت - شهر یونانی در آسیا و اروپا وجود داشت از این رو به نظر شماری از پژوهشگران عنوان «جنگهای ایران و یونان» اشتباه است.
در بخش پیش از فراز و فرود آشوریان؛ نخستین امپراتوری ژاپن، نقشه‌های جغرافیایی حک‌شده بر گِل پخته، ضرب سکه، تمدن خیره‌کننده اتروسک، قوانین دراکو، اولین سفر دریایی دور آفریقا، همچنین از سَکاها و جهان یونانی رومی...صحبت شد.
در این قسمت به اسپارت و جنگ و جدالهایش با آتن؛ به کوروش و داریوش، به جمهوری روم، حضور سِلت‌ها The Celts به اروپا، و دیگر وقایع مربوط به سده ششم و پنجم (پیش از میلاد)، اشاره خواهم نمود.
در این قسمت به وقایع مهمی که از سالهای ۷۰۰ پیش از میلاد به‌بعد روی داده می‌پردازم.آشوریان بعد از حدود هزار سال مغلوب دول ماد و بابل و...شدند.
نخستین امپراتور ژاپن «جینمو» بر سر کار آمد. نقشه‌های حک‌شده بر گِل پخته، ضرب سکه، تمدن خیره‌کننده اتروسک، قوانین دراکو، افت و خیز سکاها و اولین سفر دریایی دور آفریقا همه مربوط به همین دوران است.
هومر شاعر نابینای یونانی در ایلیاد Ἰλιάς و همچنین در کتاب دیگرش اودیسه Ὀδύσσεια به جنگ تراوا اشاره نموده اما اشاره ای به پایان آن نبرد و سرنوشت غم‌انگیز آشیل نکرده‌است.
ایلیاد و ادیسه؛ یکی از تأثیرگذارترین آثار ادبیات مغرب‌زمین به شمار می‌آید.
بر روی درب ورودی مقبرهٔ فرعون نوشته شده بود «مرگ؛ هر کسی را که خواب فرعون را به‌هم بزند دربر خواهد گرفت.» درگذشت ناگهانی مسؤول جستجو در مقبرهٔ توت‌انخ‌آمون و ۱۷ نفر دیگر از کاوشگران که یکی بعد از دیگری جان سپردند، شایعهٔ انتقام توت‌انخ‌آمون را بر سر زبانها انداخت. البته هاوارد کارتر، کاشف اصلی آرامگاه، سالم به انگلستان بازگشت. وی از ۱۷ سالگی مطالعهٔ خود را دربارهٔ نقش‌ها و هیروگلیف‌های مصری شروع کرده بود،
یکی از ویژگی‌های ابوسمبل، جهت قرارگرفتن آن است که باعث شده دو بار در سال، در ۲۲ فوریه و ۲۲ اکتبر (روز تولد و مرگ ابوسمبل) پرتوهای خورشید دقیقاً به داخلی‌ترین مکان معبد بتابد و مجسمه‌های چهار خدای نشسته در آن مکان را کاملاً درخشان و روشن کند.
آهن و سلاح‌هاى آهنى نخستين بار در جنگها استفاده شد؛ وقتی انسان به حان انسان افتاد و گرگ انسان شد.
وسايل رزمى مثل نيزه و تير و تبر و زره ظريف‌تر و سبک‌‌تر شدند و شمشيرهاى بلند آهنى جاى شمشيرهاى سنگين مفرغى را گرفت. حاصل آن افزايش قدرت رزمى و تحرک سربازان و در نتيجه توسعه قلمرو امپراطورى‌هائى شد که مجهز به ابزار آهنى بودند.
در سال ۱۹۰۰ میلادی یکی از مهمترین شهرهای کرت آن زمان (کنوسوس)، از زیر خاک بیرون آورده شد و کاخ‌های مجلل و عظیم آن و نیز دهها اثر تاریخی، باستان شناسان را به تأمل و شگفتی واداشت.
وجود لوله‌های آبرسانی در سراسر شهر کنوسوس و همچنین انبارهای پر از غله نشان داد که این شهر زمانی در مسند قدرت یونان بوده‌است.
کوزه‌های سفالی و بقایای کاخ‌های پیشرفته مینوسی‌ها در بخش شرقی جزیره هنوز باقی‌ست. در زیر برخی کاخ‌ها، شبکه کارآمدی برای فاضلاب از لوله‌های سفالی ساخته شده‌است.
بشر از زمانی که خواست آنچه را می‌اندیشد به‌جا بگذارد، قدم به دنیای خط و نگارش نهاد. خط زبانِ دست و حافظ افکار و آثار آدمی است. سومری‌ها به خط میخی می‌نوشتند و مصریان به خط هیروگلیف که با تصویر همراه بود. هیروگلیف یعنی «کنده‌کاری مقدس» و در اصل واژه‌ای یونانی است.
خط هیروگلیف را بر پاپیروس می‌نوشتند. پاپیروس از ساقه‌های فشرده نوعی نی به دست می‌آید و نیای کاغذ است. کلمات paper, papier… در زبان‌های غربی هم با این واژه (پاپیروس) ارتباط دارند.
در قسمت پیش از اساطیر که نماد مشخص روزگاران باستان است؛ صحبت شد. به شماری از ایزدان باستان، همچنین به یکی از نمونه‌های مهم هنر سومری هم اشاره نمودم. اکنون به ۲۵۰۰ سال پيش از ميلاد برمی‌گردیم و تمدن دره سند؛ دودمان شاهی در چين و کنوسوس (منطقه‌ای باستانی در کرت) را از نظر می‌گذرانیم...
در اساطیر مصر باستان یکی از خدایان، «گِل»ی را درست می‌کند بعد می‌برد در کوره خورشید می‌پزد و آدم را بوجود می‌آورد؛ یعنی در واقع سفالگری.
این اسطوره مخصوص دوره سفالگری است. دوره کشاورزی هم اسطوره‌های خاص خودش را دارد. اسطوره‌ها اگرچه فراعقلی یا بهتر بگویم آنالوژیک جلوه می‌کند، اما زیباتر و پر رمز و راز تر از آن است که می‌پنداریم.
در اواسط قرن بیستم، باستان‌شناسان روستای ۶۰۰۰ ساله بانپو را در چین از زیر خاک بیرون آوردند. در این منطقه، پایه‌های تعداد زیادی ساختمان، محل‌های روشن کردن آتش، انبارهای مواد غذایی، ظروف سفالی و چندین گور حاوی اسکلت شناسایی شد.
وجود ساختمان عمومی مدوری که خانه‌های مسکونی در اطراف آن قرار داشتند نیز حاکی از آن بود که زندگی گروهی-اجتماعی سازمان یافته‌ای در این منطقه وجود داشته‌است.
هنر غارنشینان را می‌توان اولین بخش از تاریخ تفکر، تخیل و خلاقیت بشری بشمار آورد. چرا که به واسطه قابلیت ساختن تصویر و نماد (سمبل) بود که بشر توانست بر محیط خود مسلط شود. برای فهم شگفتی‌های آغازین و آشنایی با مضمون کهن‌ترین نقاشی‌هایی که تا روزگار ما باقی مانده‌اند باید به ذهنیات آدمیان ابتدایی ره بجوییم. رفنار گذشتگان را باید همان قدر معقول ببینیم که آنها می‌دیدند. تنها در اینصورت ما گذشته را فهم کرده ایم. نباید عقلانیت روزگار خودمان را به آن زمان صادر کنیم و آنها را به تیغ عقلانیت معاصر گردن بزنیم.
مبارزه با فراموشی و نیاز به ثبت وقایع و دانسته‌ها انسان را به نوشتن واداشت. کم کم دوست همدل و همنشینی پیدا کرد که نامش قلم بود. قلمی که خداوند به آن سوگند خورده‌است و نباید به مداحی و بی‌مروتی آلوده شود. بعدها پولس رسول گفت زنهار که قلمت را نفروشی. اگر می‌فروشی، همان بهْ که بازوی خود را، حتی تن خود را، اما قلم را هرگز!
آثاری از نقاشی کرومانيون‌ها که در عصر پارينه‌سنگی می‌زيستند در غار لاسکو Lascaux در جنوب فرانسه (در نزديکی روستای مونتينياک در شهرستان دوردون) يافت شده که قدمتی برابر با ۱۷٬۳۰۰ سال دارند. با روش‌های علمی؛ از جمله آزمایش موسوم به نیمه عمر کربن (اندازه‌گیری کربن رادیو اکتیو در یک شئی) می‌توان قدمت اشیاء را معین نمود. 
انسان؛ نژادی از تیره میمون‌هاست و خویشاوندی نزدیکی بخصوص با شمپانزه و گوریل دارد. بخش بزرگی از ساختار ژنتیک و کالبدی آنها تقریباً شبیه هم است. اما انسان چهار ویژگی ساختاری مخصوص خودش را هم دارد که جانوران هم‌تیره وی از آنها بی‌بهره‌اند. 
موضوعی که از اولین روز ماه رمضان شروع می‌کنم و امیدوارم بتوانم به سرانجام برسانم، آشنایی مقدماتی با سرفصل‌ها و نقاط عطف تاریخ جهان به زبان انگلیسی است، برای آن دسته از فرزندان میهنم که نمی‌توانند فارسی بخوانند هرچند بیشتر آنها وقتی می‌شنوند می‌فهمند.
(مباحث تاریخ جهان دادگاه جهان است به‌صورت ویدئو در سایت خودم و یوتیوب موجود است)