شعر و رقص آجر، در آرامگاه امير منصور سامانی
گنبد کروی بر روی يک پلان مربع شکل
به یاد پژوهشگر برجستهٔ ایرانی دکتر منوچهر ستوده که نخستین بار با اشاره او توجه من به این بنا جلب شد.
سال ۱۳۱۳خورشیدی در بخارا(ازبکستان)، مقبره امير منصور سامانی که قرن‌ها زير خاک مدفون بود، توسط باستان شناسان روسی کشف شد. بخارا از شهرهای مهم خراسان بزرگ در دوره اسلامی بوده‌است. شکل معمول اینگونه بناها پلان دايره وار بود. اما در ساخت مقبره سامانی برای نخستین‌بار، گنبد کروی بر روی يک پلان مربع شکل ساخته شده بود، و باستان‌شناسان گفتند اين انقلابی در هنر معماری و تکنيک ساختمان‌سازی بشمار می‌رود. آرامگاه مزبور در بخارا، به دستور شاه اسماعيل سامانی بنا شده‌است. سامانیان نخستین فرمانروایان ایرانی پس از اسلام بودند که بین سال‌های ۸۱۹ تا ۱۰۰۴ میلادی، در خراسان و فرارود(ماوراءالنهر) پادشاهی می‌کردند. آنها خود را از بازماندگان ساسانیان می‌دانستند.
...
تنها ساختمان بجامانده از آن روزگار، آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا است. بنای مورد بحث که در آن عناصر معماری دوره ساسانی با معماری دوره اسلامی درهم تنیده، براستی یک موزه آجرکاری است. به قول زنده یاد دکتر منوچهر ستوده عجیب‌ترین و زیباترین کارکردن با آجر را که در دنیا نظیر ندارد، می‌توان در این آرامگاه دید. «اینقدر با آجر بازی کرده، شکل‌های مختلف، چپ گذاشته، راست گذاشته، لبه آورده، لبه‌اش را گذاشته بیرون، چارکی کرده… اینهمه نقش با آجر واقعاً حیرت‌انگیز است.»
...
مقبره امير منصور سامانی به شکل مربع است که هر ضلع آن ده متر دارد. این بنای چهار گوش، یک گنبد بزرگ نیم‌کره‌ای دارد و در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک بنا شده‌است. گنبدی که بر فراز اتاق چهارگوش با کمک سه کنج، احداث شده، قابل مقایسه با شیوه گنبدسازی در معماری پارتی ساسانی است. سادگی و موزون بودن اجزای این آرامگاه و تزیین زیبای آن در سطوح داخلی و خارجی، این بنا را در زمره شاهکارهای معماری قرار داده‌است.
در این بنا نگاره‌های گوناگون از آجرهایی که هیچ‌کدام شبیه همدیگر نیستند اما زیبا و موزون کنار هم قرار گرفته‌اند، چشم نواز است. آجرهایی که بر سطوح داخل و خارج بنا و ساختن حواشی انواع قاب‌ها و قاب‌بندی‌ها و حتی ایجاد لچک‌ها - لوزی‌های نامنظم و خمیده چهارگوشه قاعده گنبد - استفاده شده، براستی زیبا و باشکوه است. این بنا در مرکز شهر بخارا است و یکی از مهم‌ترین بناهای باستانی آسیای میانه بشمار می‌رود. گنبد بر فراز اتاق چهار گوشی به کمک کنج استوار شده و قابل مقایسه با شیوه گنبدسازی در دوره پارتی است و سبک آن شباهت زیادی به آتشکده‌های ساسانی دارد.
اینطور که شنیده‌ام تا قبل از پیدایش سرامیک، حکاکی بر روی سنگ، هنر بسیار مشکل و بر روی آجر تقریباً غیرممکن بوده‌است. در آرامگاه مزبور از این شیوه به نحو شایسته‌ای استفاده شده‌است. راهنمای اهل بخارا می‌گفت گنبد کروی این بنا، سمبل آسمان، مکعب زیر آن سمبل کعبه، و ترکیب این دو با هم سمبل جهان است. فرم سبد مانندِ دیوارهای خارجی آرامگاه امير منصور سامانی به نحو زیبایی بازی نور و سایه را به نمایش می‌گذارد و چهار نمای این بنا در هر زمانی از روز به دلیل زاویه متغیر تابش خورشید شکل متفاوتی به خود می‌گیرند.
...
گفته می‌شود آرامگاه محمد علی جناح بنیانگذار پاکستان و آرامگاه کشته‌شدگان واقعه لهاک‌خان باوند در بجنورد از این بنا الگوبرداری شده‌است.
پانویس
پلان
پلان معماری Architectural plan، نقشه ای است که مهندس معمار آن را طراحی کرده و بنا به نوع آن، شامل اطلاعاتی چون طرح بنا، مشخصات و داده‌های فنی، جزئیات و … می‌شود.
...
دکتر منوچهر ستودهاز دکتر منوچهر ستوده حدود ۶۰ جلد کتاب و نزدیک به ۳۰۰ مقاله به‌جا مانده‌است و او نخستین ایرانی است که اولین فرهنگ گویشی را به چاپ رسانید. کتاب‌ها و مقالات این پژوهشگر برجسته، نشانهٔ دلبستگی ژرف و عمیق او به تاریخ و دامنه و پیشینهٔ فرهنگ ایرانی است. خانه وی بسیار ساده بود و اتاقش در خانهٔ ییلاقی کوشکک جز انبوهی کتاب و یاداشت و یک زیلو و یک دست رخت خواب چیزی نداشت. وی ۲۰ فروردین ۱۳۹۵ در ۱۰۲ سالگی درگذشت.
...
لَهاک‌خان باوَند، و شورش پادگان مَراوه‌تَپّه
یکی از وقایع مهم سال ۱۳۰۵ خورشیدی قیام لهاک‌خان باوند (سالار جنگ) بود. وی برادرزاده امیر مؤیّد سوادکوهی رئیس خاندان باوند است که از مخالفان حکومت مرکزی در طبرستان بود و با رضاشاه کش و قوس زیادی داشت.ـــــــــــــــــــــــــــــــ
تیرماه ۱۳۰۵ بعد از شورش پادگان مراوه‌تپه (در استان گلستان، نزدیک مرز ترکمنستان)، لهاک‌خان باوند(فرمانده لشکر شرق) که دو پسرعمویش را کَت‌بسته، به‌رگبار بسته بودند، افسران و درجه‌داران پادگان را جمع کرد و نیّت خود را برای شورش و حمله به پادگانهای قوچان و مشهد در میان نهاد که تقریباً همه آنها به دلیل عدم توجه دولت وقت به خواسته‌هاشان با وی همراه شدند.
لهاک‌خان خیلی پیشتر، مرامنامه‌ای به نام «پاداش» منتشر کرده و وعده تقسیم املاک را به مردم داده بود. روز واقعه، لهاک‌خان و نیروهایش راهی بجنورد شدند و آنجا از فرماندهان پادگان بجنورد خواهان همکاری شدند. شماری با او راه آمدند اما پنج افسر و دو استوار به رویارویی برخاستند که کشته شدند. مقبره کشته‌شدگان واقعه لهاک‌خان باوند در بجنورد از آرامگاه امير منصور سامانی در بخارا، الگوبرداری شده، که گنبدی کروی بر روی يک پلان مربع شکل است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
پس از تصرف بجنورد، لهاک‌خان به قوچان رفت. طغیان وی به مرکز گزارش شد و دو واحد نظامی و چند طیاره برای سرکوب شورش عازم خراسان شدند. قوایی نیز از مشهد حرکت کرده و در اطراف قوچان راه را بر شورشیان بستند. لهاک‌خان و افرادش که خود را در محاصره دیدند از طریق مرز باجگیران وارد خاک شوروی شدند. شماری هم خود را تسلیم قوای دولتی کردند. لهاک‌خان با تعداد زیادی از یارانش در شوروی ماندگار شدند و خود وی در آکادمی نظامی ارتش سرخ در رشته توپخانه تحصیل کرد اما بعداً با خیلی‌های دیگر سر از سیبری درآورد، و سالها در زندان بود. لهاک‌خان باوند سرانجام در ۱۳۴۰ به ایران برگشت و بعدها در اصفهان جان سپرد.
پس از فرونشاندن شورش لبهاک خان، به دستور رضاشاه یک دادگاه نظامی برای رسیدگی و تنبیه مسببین تشکیل شد و ۱۰ نفر از پادگان مراوه‌تپه و بجنورد تیرباران شدند. قیام لهاک‌خان باوند یکی از وقایع مهم سال ۱۳۰۵ خورشیدی است.
...
سایت همنشین بهار
برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook