تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 38
حق و عدالت را در برابر هیچ ارادهای نمیفروشیم
این بحث را از ویدئو بشنوید
در قسمت گذشته؛ ضمن شرح وقایع قرن دوازدهم میلادی به موارد زیر اشاره شد:
- تپههای کاهوکیا (آن سوی رودخانه میسیسیپی) که سرخپوستان در آن سکونت داشتند
- روی کارآمدن امپراتور گائوزونگ در چین
- معبد انگکور وات در کامبوج
- فراز و نشیب صلاح الدین ایوبی
- دانشگاه بولونیا در ایتالیا یکی از قدیمیترین دانشگاههای موجود در جهان
- قتل توماس بکت در محراب کلیسا توسط پادشاه انگلستان
- غوریان و معزالدین محمد
- نزاع دودمانهای تایرا و میناموتو؛ که خاستگاه اسطورهها و افسانههای ژاپنی است. و –
- قصه هویچی -مرد نابینایی که عود مینواخت و حماسه تایراها را با آوازی حزین سر میداد.
در این بخش به مهمترین وقایع بین ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میلادی میپردازم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۰۴
یکبار دیگر؛ جنگهای صلیبی
در سال ۱۲۰۴میلادی؛ چهارمین جنگ صلیبی یکی از هولناکترین وقایع تاریخ را رقم زد. به پیشزمینههای آن(جنگهای صلیبی اول و دوم و سوم) اشاره کوتاهی میکنم.
با اردوکشی نظامی کلیسای کاتولیک اروپا برای بازپسگیری سرزمین مقدس -اورشلیم - که به دست مسلمانان افتاده بود؛ نخستین جنگ صلیبی بین ۱۰۹۶ تا ۱۰۹۹ شکل گرفت.
...
دومین جنگ صلیبی در ۱۱۴۴ پس از سقوط «رها» Edessa (شهری تاریخی از عصر آشوریان، مابین موصل و شام) آغاز شد. و در سال ۱۱۴۹ با شکست اروپاییها به پایان رسید.
...
در سومین جنگ صلیبی که از سال ١١٨٩ تا ١١٩٢ میلادی طول کشید؛ برای فتح دوباره اورشلیم، امپراتور آلمان، پادشاه فرانسه و پادشاه انگلستان سپاهیان زیادی اعزام کردند و توانستند سواحل و بنادر لبنان و فلسطین را از صلاح الدین ایوبی بازپس گیرند اما در حمله به مصر ناکام ماندند. پیشتر هم اشاره نمودم که نبردهای زیادی بین ریچارد شیردل و صلاحالدین ایوبی درگرفت و دو طرف در نهایت به صلح تن دادند.
...
در سال ۱۲۰۴میلادی مسیحیان با حمله به پایتخت امپراتوری بیزانس(شهر قسطنطنیه)، یکی از هولناکترین وقایع تاریخ را رقم زدند. آنان به محض ورود به این شهر اقدام به کشتاری بیسابقه نمودند. عجیب آنکه حتی کلیساهای این شهر نیز از چپاول در امان نماند.
بیزانسیها توانستند در ۱۲۶۲ قسطنطنیه را باز پس گیرند. اما امپراتوری بیزانس هیچ گاه نتوانست قدرت و رفاه پیشین خود را باز یابد و بعدها زمینه سقوط آن توسط امپراتوری عثمانی تسهیل شد که به آن خواهیم رسید.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۰۶
جنگیز مغول(تموچین)
چنگیز خان با نام اصلی تموچین؛ سردار جنگی بود که قبایل مغول را متحد ساخت و با فتح قسمت زیادی از آسیا شامل چین، روسیه، ایران و خاورمیانه، و همچنین اروپای شرقی، امپراتوری مغول را پایهگذاری کرد. او پدربزرگ قوبلایخان اولین امپراتور از سلسله یوان در چین و همچنین هلاکو خان -نخستین ایلخان ایران- بود. چنگیز سال ۱۲۰۶ میلادی توسط مجمعی از سران مغول؛ به عنوان خان بزرگ، انتخاب شد. او بعداً باید و نبایدهای خود را که به «یاسا»، معروف شد ثبت کرد.
(درواقع سنتهای حقوقی قبایل تابع خود را با برخی از قواعد ملل دیگر درآمیخت و یک مجموعه قانونی به وجود آورد.)
...
۱۲۱۸ میلادی یورش مغولان به ایران (زمان محمد خوارزمشاه) آغاز شد و تخریب سرزمینهای پارسی از جمله پیامدهای جنگهای چنگیزی است.
گفته میشود حمله به ایران چنان دهشتناک بود که سبزوار، مرو و نیشابور که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، و بسیاری دیگر از آبادیهای ایران به خاک و خون نشست. شرح آن یورش هولناک در این مختصر نمیگنجد.
...
از جمله پسران چنگیزخان، تولی، اوگتای، جوجی و جغتای بودند. چنگیز؛ اوگتای را به جانشینی خود برگزید، و دستور داد تا میان او و برادران پیماننامهای نوشتند که به موجب آن هیچ یک از آنها نمیبایست از فرمان اوگتای سرپیچی کنند.
...
جانشینان چنگیز تا بیش از یک سده بر مناطق پهناوری از آسیا و باختر اروپا (ازجمله روسیه) حکمرانی کردند، ولی کمکم از قدرت آنان کاسته شد و مقهور ملل زیرفرمان خود شدند.
نوه چنگیز (هلاکو خان)؛ بنیانگذار ایلخانیان بود که از ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵ میلادی در ایران حکومت میکردند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۰۹
جهاد آلبیگایی Albigensian Crusade
اواخر قرن دوازدهم؛ کلیسای کاتولیک(به رهبری پاپ که در رم اقامت داشت)، مهمترین نهاد در اروپا بود و متاسفانه به تفتیش عقاید روآورد. تفتیش عقاید دستگاه کلیسا به آزادی بیان و اندیشه مجال نمیداد و خیلیها با اتهام ارتداد و شرک و جادوگری، شکنجه و کشته شدند.
کمکم نخستین نشانههای مقاومت علیه کلیسا نمایان شد و در جنوب فرانسه (در لانگدوک)؛ جنبش عظیمی به وجود آمد که پیروانش خود را کاتار(به معنی پاک و خالص) مینامیدند. این عصیان به «والدوسیان» در شمال ایتالیا هم کشیده شد.
...
کاتارها باور نداشتند که حضرت عیسی پسر خداوند است. آنان روایات کلیسا را زیر سئوال میبردند. قدرت و ثروت مادی را مخالف اصل محبت دانسته و به جای کلیسا در خانههای شخصی خود خدا را عبادت میکردند. آنهم بدون آیینهای کلیسا و صلیب.
...
رهبران کاتار بر خلاف زرق و برق دستگاه پاپ؛ به سادهزیستی روآورده و بر خود سخت میگرفتند و از همین رو مردم بسیاری به سوی آنان جلب شدند و پاپ در بدو امر نه تنها تیغش به آنها نبرید بلکه، سفیر ویژهاش را هم هواداران کاتارها به قتل رساندند.
پاپ در سال ۱۲۰۸، اعلام جهاد نمود و خواستار رویارویی همهجانبه برضد آنان شد. این جهاد به خاطر نام شهر آلبی -مقر اصلی کاتارها- به جهاد آلبیگایی معروف شد.
از تمام اروپا؛ مسیحیان به امید بخشایش گناهان(و برخی به امید غنائم جنگی)، به جنوب فرانسه سرازیر شدند و پایگاههای کاتارها را یکی پس از دیگری ویران کردند و با فتوای پاپ، شمار بسیار زیادی را به خاک و خون کشیدند. آن جنگ مذهبی(با کاتارها) بیست سال طول کشید و گفته میشود حدود یک میلیون تلفات به جای گذاشت.
این کشت و کشتار که توسط اینوسنت سوم Innocent III علیه پیروان کاتاریسم Catharism راهاندازی شد، برخی تروریسم مسیحی نام دادهاند.
...
کاتارها در میان دهقانان از حمایت بسیار گستردهای برخوردار بودند و اسلحه به تنهایی نمیتوانست عقیدهای نیرومند را از پا در آورد.
پس؛ دستگاه تفتیش عقاید به کار افتاد و مفتشان که بیشترشان دراویشی فقیر بودند به دنبال کاتارهای باقیمانده گشتند تا آنها را به راه راست هدایت کنند. کاتارها ابتدا تبعید، و اموالشان مصادره میشد اما بعدها کلیسا اعلام کرد که بدعتگذاران غیرنادم را برای اعدام از طریق سوزاندن تحویل مقامات سیاسی خواهد داد. این فتوا ضمناً استفاده از شکنجه برای اعترافگیری را مجاز دانست. کم نبودند کسانی که زنده زنده در آتش سوختند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۱۲
بازپسگیری اسپانیا از اعراب
رکُونکیستا Reconquista؛ که به آن جنبش استرداد یا سقوط اندلس هم گفته میشود، مجموعهای از لشکرکشیهای طولانیمدت مسیحیان اسپانیا و پرتغال در قرون وسطی به منظور بازپسگیری سرزمینهایشان از اعراب بود. موروهای مسلمانی که در اوایل سدهٔ هشتم میلادی بیشتر شبهجزیره ایبری (در جنوب غربی اروپا) را به اشغال خود درآورده بودند.
خلافت کوردوبا(پایتخت حکومت امویان در اسپانیا) اوایل سدهٔ یازدهم از هم پاشیده بود اما هنوز امیرنشینهای طایفهای کوچکی در اسپانیا وحود داشت و همین موضوع فرصتی را برای مسیحیان بهوجود آورد تا با استفاده از سوارهنظام زرهپوش، اوضاع را به نفع خود برگردانند و کار را یکسره کنند.
سپاهیان مسیحی توسط پادشاهان چندین سرزمین رهبری میشد و در شهرهای مختلف از کمک شبهنظامیان برخوردار بود.
در ۱۲۱۱ مسیحیان بار دیگر علیه مسلمانان دست به یکی کردند و در منطقه «لاس ناواس ده تولوسا» شکست سختی را به اعراب تحمیل نمودند. جنبش استرداد اسپانیا در سال ۱۲۴۸ هم؛ موفق شد اعراب را به عقب نشینیهای تازه وادارد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۱۵
مگنا کارتا؛ منشور بزرگ آزادی
«حق و عدالت را در برابر هیچ ارادهای نمیفروشیم٬ آن را در برابر هیچ ارادهای انکار نمیکنیم و اجرای آن را به تاخیر نمیاندازیم.»
از تدوین و امضای «منشور کبیر» Magna Carta (مگنا کارتا) که یکی از مهمترین اسناد بریتانیای قرون وسطی بشمار میرود حدود ۸۰۰ سال میگذرد. این منشور که در واقع توافقنامهای بین شاه انگلستان (جان) و گروهی از اشراف بود، به زبان لاتین نوشته شده و بهنام لاتین آن مگنا کارتا شناخته میشود یعنی منشور کبیر
...
اثر منشور کبیر بر ساختار حکومتى کشورهای انگلیسى زبان و انعکاس آن در قوانین اساسى و به خصوص قانون اساسى آمریکا غیر قابل انکار است. نقشی که تا همین الآن در نظامهای حقوقى و استناد قضات در صدور احکام پروندههای مهم داشتهاست، فقط گوشهای از این اثرگذارى را نشان میدهد.
تحت تاثیر منشور فوق(مگنا کارتا)؛ کامن لا Common law در انگلستان و بسیاری از قوانین اساسی از جمله قانون اساسی ایالات متحده آمریکا توسعه پیدا کرد.
(کامن لا Common law اساس و پایهٔ حقوق انگلستان است و به جهت مشترک بودن این نظام برای همهٔ بخشهای انگلستان و «ویلز»، آن را کامن لا مینامند)
...
مگنا کارتا به طور رسمی سال ۱۲۱۵ میلادی به تصویب رسید و جان اول، پادشاه وقت انگلستان را موظف به احترام به برخی رویههای قانونی مشخص، و پذیرفتن این موضوع نمود که قدرت او توسط قانون محدود خواهد شد. از این رو به یکی از مهمترین اسنادی بدل گشت که در یک روند تاریخی به ایجاد حکومت مشروطه در جوامع انگلیسی زبان امروزی انجامید.
...
مگنا کارتا همچنین متضّمن حقوق مشخصی برای افراد تحت فرمان شاه بود؛ چه «آزاد» بودند، چه در قید شخص دیگر و به طور تلویحی بر «هیبیاس کورپُس» Habeas Corpus صحه میگذاشت یعنی آن چه بعدها، به حکم آزادی متهمی که دلیلی برای اتهاماش نیست، تبدیل شد.
شاه میبایست به قانون تن میداد و از آن اطاعت میکرد بویژه که بی حساب و کتاب از مردم مالیات میگرفت.
...
گرچه هدف اشراف انگلیس تحکیم حقوق رایج فئودالی بود و آن منشور هنوز به مثابه رشد جوانه دمکراسی و تکامل آن نبود،
گرچه وقتی در منشور صحبت از «انسان آزاد» میشود معنی ویژه دارد و منظور اکثریت مردم که رعایای شاه بودند نیست و زنان را هم شامل نمیشود،
و گرچه یکی از دلائل تدوین منشور، اختلاف بین «اینوسنت سوّم» Innocent III (یکی از پاپهای کلیسای کاتولیک رم)، و اشراف انگلستان، با پادشاه بر سر میزان و حد قدرت وی بود...
با اینهمه؛ منشور نکات تازه دربرداشت و نقطه عطفی در تاریخ جهان رقم زد. حفاظی از قانون افراد ضعیف را حفاظت میکرد و شاه مقید به قانون میشد و نمیتوانست سر بر خود به بگیر و ببند دست بزند. میبایست پاسخگو باشد.
...
هرچند شاه بعد از چند هفته دّبه درآورد و زیر پیمان زد و پاپ هم منشور را محکوم نمود و درگیری زمینداران با همدیگر و با شاه اوج گرفت، پای فرانسه به میان کشیده شد و سایه شوم جنگ رخ نمود و...
اما همین که پادشاه زیر منشور را مُهر کرد و وادار شد (حتی در حرف) به تشکیلات قانونی احترام بگذارد و بپذیرد که قانون بر ارادهٔ شخصی او ارجحّیت دارد، بسیار راهگشا بود. همه جا پیچید شاه دیگر ورای قانون نیست.
مگنا کارتا به مرور زمان، به صورت پایهای حقوقی برای همه شهروندان درآمد و بعدها پایه قانون اساسی بریتانیا و نظام مشروطه سلطنتی در این کشور شد.
این سند همچنین از منابع اصلی اعلامیه جهانی حقوق بشر و قانون اساسی آمریکا بوده و در نگارش قانون اساسی فرانسه هم تاثیر داشتهاست.
...
از سال ۱۲۱۵ میلادی بندهای زیادی از پای انسانها باز شده اما جامعه انسانى براى قرنها نتوانست آنطور که باید و شاید آرمانهای برآمده از مگنا کارتا را عملى کند.
زیرا به رغم صدها سال آشنایى با آن و قرنها کشمکش هنوز تا سال ١٨٦٣ در آمریکا که قانون اساسى آراستهای از حقوق انسانى فراهم کرده بود نیز، برده دارى ملغى نشده بود و زنان تا سال ١٩٢٠ حق راى نداشتند و جدایى نژادى تا دهه ١٩٧٠ در بسیارى از ایالتها رسمیت داشت.
...
در مورد مگنا کارتا، همچنین حق آزادی و هیبیاس کورپُس Habeas Corpus (که اشاره شد)؛ من دو ویدئو تدوین کردهام که در سایت خودم و یوتیوب موجود است. خلاصهای از آن را هم در ویکیپدیا نوشتهام.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۴۲
جنگ روی یخ Battle on the Ice
«الکساندر نوسکی» پادشاه نووگوراد(واقع در شمال سرزمین روس)؛ که ارتش سوئد را شکست داده بود، کمی بعد(۱۲۴۲)؛ با دشمنی سرسختتر روبرو شد.
آلمانیها(شوالیههای تتونیک) Teutonic Order که از اواخر قرن یازده میلادی، به حوالی استونی، لیتوانی و لاتویا(پری بالتیک) نفوذ کرده بودند، قصد توقف نداشتند و یورش به سمت شرق و روسیه نیز در دستور کارشان بود. الکساندر نوسکی سال ۱۲۴۰ شوالیههای غاصب را از سرزمین روس تا حدودی بیرون راند اما جنگ سرنوشت ساز در پیش رو بود.
دو سال بعد(۱۲۴۲)؛ نیروهای دو طرف بر روی دریاچه یخزده پیپوس Lake Peipus(در مرز کشور استونی و روسیه) با هم روبرو شدند و آنجا جنگ شدیدی درگرفت. شوالیهها حین نبرد گریختند و بسیاریشان در میان یخها فرو رفته و غرق شدند. این نبرد به «جنگ روی یخ» Battle on the Ice مشهور شدهاست.
بر طبق دستنوشتههای نوگورودی، روسها بیش از ۷ کیلومتر روی یخ آلمانیها را تعقیب کردند و یخ دریاچه پیپوس طاقت ساز و برگ نظامی شوالیهها را نیاورد، ترَک برداشت و آنها را با خود به قعر آب کشید.
این رویداد را کارگردان و تئوریسین سینما؛ سرگئی آیزنشتاین سال ۱۹۳۸ در درام الکساندر نوسکی، به تصویر کشیدهاست. روایتی تاریخی از مقاومت مردم روسیه در مقابل متجاوزین آلمانی. البته این فیلم به خاطر توافق نامهای که کمی بعد میان استالین و هیتلر منعقد شد پیمان مولوتف ـ ریبنتروپ Molotov–Ribbentrop Pact، به محاق رفت و بعد از جنگ جهانی دوم اجازه پخش پیدا کرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۷۰
وارثان سلیمان در اتیوپی
در حدود سال ۱۲۷۰ میلادی؛ سلسله سلیمانیان که ادعای وراثت پادشاهان اکسام را داشت، کنترل اتیوپی را در اختیار گرفت.
گسترهٔ حکومت پادشاهان اکسام به گذشتههای دور دور برمیگشت و سلیمانیان خود را شاه شاهان خوانده و اساس ادعاهای خود را بر وراثت مستقیم سلیمان و ملکه سبا استوار مینمودند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۲۷۱
مارکو پولو Marco Polo جهانگرد ونیزی
مارکو پولو؛ تاجر و جهانگرد ونیزی، با سفرهای طولانی و کتابی که در مورد آن نوشته شده(سفرهای مارکوپولو)، در شناساندن آسیای مرکزی و چین به اروپاییان نقش کلیدی داشت. در سال ۱۲۷۱ وی که ۱۷ سال بیش نداشت برای سفر به آسیا بهوسیلهٔ کشتی کفش و کلاه کرد. او پس از ۲۴ سال به ونیز بازگشت. ونیز در آن موقع درگیر جنگ با جمهوری جنوا بود. در آن اوضاع شیر تو شیر مارکو پولو به زندان افتاد و داستانهایش را برای همسلولیاش تعریف کرد و گویا همبند وی داستان سفرها را مکتوب نمود. متن این کتاب خیلی زود در سراسر اروپا پخش شد و نخستین برداشت را دربارهٔ زندگی در خاور دور؛ چین، هند، ژاپن و خاورمیانه در ذهن اروپاییان پدید میآورد.
یادآوری کنم که سفرها و ماجراجوییهای مارکوپولو؛ الهامبخش کسانی چون کریستف کلمب بود.
مارکو پولو از فلسطین، ایران، ترکستان، چین، اندونزی بخصوص جزایر جاوه و سوماترا، سیلان (سری لانکای فعلی)، سواحل هندوستان، سواحل دریای سیاه، و قسطنطنیه دیدن کرد و سرانجام به ونیز رسید.
...
در سفرنامهٔ مارکو پولو؛ جمعاً سیزده صفحه به ایران اختصاص دارد و نکات بسیاری از حیات اجتماعی میهن ما را روشن میکند.
او شهر تبریز را به نام کهن و رایج آن روز «توریز» میخواند و آن را ناحیهای از عراق عجم میپندارد که دارای قلاع بزرگ و مرکز تجارت و هنر در آن منطقه است. همچنین یادآور میشود که «شهر موقعیتی عالی دارد» و کالاهای تجارتی بسیاری از «هندوستان، بغداد، موصل، هرمز» و دیگر نواحی به آنجا وارد میشود.
بند سی و یکم و سی و دوم سفرنامه؛ گویای این است که تصادفاً با زرتشتیان برخورد نموده و اینکه ایرانیان همواره کوشش میکردند تا آتش مقدس را روشن نگاه دارند.
در بند سی و چهارم؛ شهر یزد را بزرگ، زیبا و پر رونق توصیف میکند و اینکه پارچههای ابریشمی «یزدی» نزد بازرگانان شهرت فراوانی داشتهاست. مارکو پولو وسعت منطقهٔ یزد را «هفت روز راهپیمایی» دانسته و خود نیز ظرف همین مدت به قلمرو کرمان رسیدهاست.
...
در توصیف کرمان؛ وی به حکومت تاتارها اشاره میکند و این سرزمین را مرکز سنگهای قیمتی مانند فیروزه و سنگهای صنعتی مانند آهن میداند. علاوه بر آن اشاره دارد که زنان هنرمند کرمانی در نقش آفرینی پارچههای ابریشمی و تولید صنایع دیگر دستی نقشی فعال داشتهاند.
در بند سی و هفتم از رودخانه میناب و موقعیت بندری هرمز و رونق آن در رابطه با تجار هندی میگوید. وی به صنعت کشتیسازی ایران در آن ایام اشاره کرده و شیوهٔ ساخت آن را مورد انتقاد قرار میدهد. مارکو پولو قیر اندود نکردن کشتیها را از معایب آن میداند زیرا که بسیاری از آنها غرق میشدهاند.
وی هنگام گذشتن از دشت کویر برای اولینبار با قنات مواجه میشود و از آن به عنوان رودی یاد میکند که در مسیر آن غارهایی کنده شده و آب، گاه در بستری زمینی و گاه زیرزمینی جاری میشود...
...
تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک ادامه خواهد داشت
تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک ادامه خواهد داشت
1300 ▶ 1200
1204
Crusader rampage
The Fourth Crusade never reached Jerusalem. Short of money, the crusaders diverted to Constantinople, where a claimant to the throne promised to pay them if they helped him take power. They sacked the city and set up a "Latin Empire". The Byzantine Empire never fully recovered.
1206
Mongol warlord
Temujin, a chieftain from the steppes of Mongolia, succeeded in uniting all the Mongol tribes under his command. He took the name of Genghis Khan ("Universal Ruler") before setting out on the first of his campaigns to conquer Asia.
1209
War on heretics
Pope Innocent III launched a crusade against the Abigensians - the name given to the Cathars of southern France who held religious views unacceptable to the church. King Philip II of France used the Albigensian Crusade as a way to impose royal authority in the south. Thousands died in the savage persecution that followed.
1212
Spanish reconquest
An army led by the kings of Aragon and Castile defeated a Muslim force at Las Navas de Tolosa. This marked a turning point in the struggle between Muslims and Christians in Spain. By 1248 most of Spain was in Christian hands.
1215
Magna Carta
In England, a barons' revolt forced King John to sign the Great Charter, or Magna Carta. An important document in the history of human rights, the Magna Carta stated that the king was not above the law. Resistance to royal power also led in 1265 to the first English parliament that included commoners as well as nobles.
1242
Battle of the Ice
Alexander Nevski, prince of Novgorod in Russia, defeated an army of Teutonic Knights (a German military order). The battle was fought on a frozen lake in what is now Estonia.
1270
Heirs of Solomon
Yekuno Amiak became emperor of Ethiopia, restoring the Solomonid dynasty of Aksum. The Solomonid kings claimed they were descended from the son of the biblical King Solomon and the Queen of Sheba.
1271
Traveller's tales
Marco Polo, a Venetian merchant, set out on a journey into Asia. He was away for 25 years. On his return he wrote a memoir describing his adventures. His book opened up the unknown world of Asia to Europeans.
در همین زمینه
تاریخ جهان دادگاه جهان است
بخشهای دیگر«تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک»
...
سایت همنشین بهار
برای ارسال این مطلب به فیسبوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook