رئیس‌علی دلواری؛ در هنگامهِ خطر، غیبش نمی‌زد
https://www.youtube.com/watch?v=7j_YxBfK-v0
http://www.hamneshinbahar.net/mp3files/Rais_Ali_Delvari.mp3
این بحث در مورد مبارز مشروطه‌خواه و رهبر قیام جنوب در تنگستان و بوشهر «رئیس‌علی دلواری» است. رهبری که خود را به آب و آتش می‌زد و جلو تر از رزمندگانش به استقبال خطر می‌رفت. او براستی جلودار بود.
رئیس‌علی در دورهٔ جنگ جهانی اول، با نیروهای بریتانیا در ایران به مبارزه برخاست. یاد او بی‌اختیار خاطرهِ «دلیران تنگستان» را زنده می‌کند.
(تنگستان منطقه‌ای کوهستانی در جنوب شرقی بوشهر است)
...
رئیس‌علی دلواری، با شروع نهضت مشروطیت، همراه با سیدمرتضی اهرمی بوشهری و...، اداره گمرک و انتظامات را در بوشهر تسخیر نمود و شهر را از عناصر مستبدِ وابسته به دربار محمدعلی شاه پاک کرد. انگلیسی‌ها در آن‌زمان اداره گمرک را در اجاره داشتند و عملیات رئیس‌علی و یارانش خشم آنان را برانگیخت و اینجا و آنجا پخش کردند او راهزن است. راهزن است...
اتهامی که حکومت مرکزی هم به او و یاران دلیرش می‌زد، و این درحالی بود که در تسخیر اداره گمرک بوشهر، رئیس‌علی اجازه نداد هیچ آسیبی به اموال مردم وارد شود.
این ویژگی، در کنار دلیری و بی باکی‌اش، او را بر سر زبان‌ها انداخت. همه وی را به دلیل ساده‌زیستی و صفایی که داشت دوست داشتند. هنگامه خطر غیبش نمی‌زد و در هر اقدامی پیشرو بود و مردم به وضوح می‌دیدند که هر مشقتی می‌کِشند رئیس‌شان هم می‌کِشد. اگر تشنگی می‌کِشند، اگر بی‌خوابی می‌کِشند، اگر سختی دارند برای او هم هست، بنابراین با او همراه می‌شدند، چون به چشم خود می‌دیدند که رئیس‌علی بدون هیچ چشمداشتی کنار آن‌هاست. دَر نمی‌رود و توجیه نمی‌کند!
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شایان ذکر است که عنوان رئیس در جنوب، یعنی از بوشهر تا کازرون، بار مفهومی متفاوتی با معنای مصطلح آن در فارس دارد. در بوشهر، رئیس، چیزی همسان خان است، با این تفاوت که از عنوان خان مفاهیمی چون ظلم و ستم هم، ایفا می‌شود اما در عنوان رئیس چنین مواردی وجود ندارد. در حقیقت رئیس، یک مقام مردمی است و مردم برای حل اختلافات، مشورت یا امر ازدواج و امور اقتصادی و غیره به او رجوع می‌کنند.
...
رئیس‌علی، در قیام جنوب و مقابله با اشغالگران، نقشی کلیدی داشت. پدرش زائر محمدخان، و امثال شیخ محمدحسین برازجانی، سیدعبدالحسین لاری و ملا محمد کاظم خراسانی و... نیز از او جانبداری می‌کردند. کمک مالی بازرگانان و تجار هم موجب تداوم قیام بود. رئیس‌علی در طول مبارزاتش با سید محمدرضا کازرونی هم کلام می‌شد. تجارت‌خانه کازرونی مرکز رفت‌وآمد او و یارانش بود. کازرونی غالب هزینه‌های جنگی به ویژه تهیه و خرید اسلحه را بعهده داشت.
...
رئیس‌علی در مقابل توپ‌ها و تانک‌های انگلیسی ایستاد و مرعوب اشغالگران نشد.
توجه داشته باشیم که جنبش‌ها خود به خودی و ناگهانی اتفاق نمی‌افتد. بعبارت دیگر هر حرکت اجتماعی نیاز به پیش‌زمینه‌ها و پشتوانه‌های قبلی دارد. خروش و ایستادگی رئیس‌علی هم از این قاعده پیروی می‌کند.
پیش زمینه قیام وی، تحولات دو سدهٔ اخیر جنوب ایران بخصوص استان بوشهر بود که بارها مورد هجوم نیروهای انگلیسی قرار گرفت، همچنین ماجرای هرات، بویژه در زمان محمد شاه و ناصرالدین شاه که بعداً توضیح خواهم داد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ایران در آغاز جنگ جهانی اول، در معرض هجوم بیگانگان قرار گرفت و کشتی‌های جنگی بریتانیا در مقابل بوشهر لنگر انداختند. نیروهای انگلیسی همزمان با حمله به بوشهر، به تصرف دِلوار (بندر کوچکی در پنجاه کیلومتری بوشهر) هم، طمع کردند.
در آن ایام برخی از خان‌های منطقه با انگلیسی‌ها داد و ستد داشتند.
...
سندی موجود است که شیخ‌حسین چاه‌کوتاهی(که بعداً با رئیس‌علی همراه شد)، با انگلیسی‌ها مراوده بازرگانی داشته، البته وقتی مسأله اشغال پیش می‌آید تفنگ به دست می‌گیرد و مقابل انگلیسی‌ها می‌ایستد.
انگلیسی‌ها طی نامه‌ای به وی می‌نویسند کالای شما و مال التجاره‌تان هنوز در گمرک بوشهر موجود است، چرا سعی دارید رودرروی ما قرار گیرید؟ نامبرده در پاسخ می‌گوید[نقل به مضمون] تا دیروز شما طرف تجاری ما بودید اما امروز به سرزمین ما طمع کرده‌اید…
...
شیخ‌حسین چاه‌کوتاهی و زایرخضرخان همراه با مردم غیور تنگستان، رئیس‌علی دلواری را برای مقابله با اشغالگران یاری دادند و در کنار هم با نیروهای متجاوز انگلیسی جنگیدند. عرصه بر اشغالگران تنگ شد و آنان از عراق و هند، نیروهای کمکی به بوشهر اعزام نمودند و دِلوار را هم به شدت بمباران کردند.
...
اشغالگران بسیار کوشیدند رئیس‌علی را تطمیع کنند، تا دست از مقابله بردارد اما سرشان به سنگ خورد و، مردم را تهدید کردند چنانچه بر ضد دولت انگلستان قیام و اقدام شود، خانه‌هایتان ویران و نخل‌هایتان را قطع خواهیم کرد…
رئیس‌علی پاسخ داد خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آن‌ها خارج از حیطه قدرت و امکان شماست. اینجا هیچ وقت مکان امنی برای متجاوزین نخواهد بود.
...
نبرد میان دلیران تنگستان به رهبری رئیس‌علی از یک سو و نیروهای بریتانیا و خوانین متحد آنان از سوی دیگر به طور پیاپی و پراکنده تا شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی(سپتامبر ۱۹۱۵) ادامه یافت و انگلیسی‌ها نتوانستند بر رئیس‌علی و یارانش برتری یابند. ازهمین‌رو زیر پای عناصر زبون نشستند تا وی را از پا درآورند.
...
گفته می‌شود رئیس‌علی هنگام شبیخون به قوای بریتانیا توسط فردی خودی یا بهتر بگویم خودباخته، از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و جان باخت. این واقعه ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ روی داد و او در آن هنگام ۳۳ سال داشت.(تاریخ تولد وی ۱۲۶۱ است.)
...
وقتی آن شیر دلاور از نفس افتاد جسدش موقتاً در قبرستانی نزدیک جائینک به خاک سپرده شد و چون وصیت کرده بود مزارم، «وادی السلام» در نجف باشد پس از مدتی به آنجا انتقال یافت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اگرچه هربرت چیک Herbert Chick، کنسول انگلیس در بندر بوشهر(از سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۹) ضمن گزارش‌های خودش به رئیس‌علی و قاتلش اشاره می‌کند، اما قتل رئیس‌علی(چه به لحاظ اسناد و روایت‌های داخلی و چه به لحاظ اسناد انگلیسی‌ها و دیگران) هنوز چنان‌که باید روشن نیست و تحقیق و اسناد بیشتری لازم است. تأثیر احساسات راویان را بر روایت‌های سینه به سینه نباید از یاد برد. هنوز انگیزه کسی که ایشان را به گلوله بست به درستی معلوم نیست. توجه داشته باشیم که ما حتی در خصوص رئیس‌علی دلواری که به حدود یک سده پیش بازمی‌گردد تاریخ مدون نداریم.
...
اینجا ضروری است به دیپلمات آلمانی ویلهلم واسموس Wilhelm Waßmuß هم اشاره کنم که گاه او را به قیاس لورنس عربستان که مأمور انگلیسی بود، «لورنس آلمان» Lawrence of Germany خوانده‌اند. وی در سال ۱۹۰۹ در بوشهر معاون کنسول(کنسول دوم)، و سال ۱۹۱۳ سرکنسول بود. واسموس در دوره جنگ جهانی اول سعی در دامن‌زدن به مبارزات علیه سیاست بریتانیا در جنوب ایران داشت.
...
برای آشنایی بیشتر با این موضوع و تنظیم رابطه رئیس‌علی با واسموس آلمانی، توجه به نکات زیر ضروری است.
- از آنجا که ایران در گذرگاه تاریخ قرار داشت و حلقه اتصال اروپا، آسیا و آفریقا محسوب می‌شد، دولت‌های استعمارگر به آن توجه ویژه داشتند.
- در تحولات دو سدهٔ اخیر، استان بوشهر در چهار نوبت مورد هجوم نیروهای انگلیسی قرار گرفت. سال‌های ۱۸۳۷، ۱۸۵۶، ۱۹۰۹ و ۱۹۱۵ میلادی.
- پیش از آن پرتغالی‌ها در قرن شانزدهم، بعنوان اولین یورش‌کنندگان در بندر ریگ و ری‌شهر حضور یافتند.
- سپس تصرف جزیرهٔ خارک توسط هلندی‌ها در سال ۱۷۵۳میلادی اتفاق افتاد که هر کدام با مقاومت نیروهای مردمی جنوب همراه بوده‌است.
- انگلیسی‌ها در سال ۱۸۱۲ میلادی نمایندگی سیاسی خود را در بوشهر تاسیس کردند و از آن پس تا حدود یک قرن، به طور مستمر به افزایش نفوذ خود در خلیج فارس مشغول بودند.
- تسلط بر خلیج فارس برای انگلیس از اهمیت خاص برخوردار بوده‌است.
- آلمانی‌ها هم که این اهمیت را دریافته بودند، با گسیل افرادی مانند واسموس برای جلب نظر مردم و تشویق و یاری حرکت‌های ضد انگلیسی، سعی داشتند سدی در برابر رسیدن انگلیس به اهدافش ایجاد کنند.
واسموس، هر چند برای منافع و اهداف خود، اما به هر حال با انگلیسی‌ها سر ستیز داشت. در چنین شرایطی وی برای منافع آلمان با رئیس‌علی دست دوستی داده و به او وعده کمک می‌دهد. آن زمان از نگاه دولت مرکزی، رئیس‌علی یک شورشی بود و حمایت نمی‌شد. در چنین شرایطی خاطرات تلخ مردم از انگلیس و روس زمینه مناسبی برای پذیرش امثال واسموس فراهم می‌کرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
رئیس‌علی و یارانش از نگاه دولت مرکزی، متهم به راهزنی و شورش شده بودند. این ادعا البته نادرست بود اما خوب است از زاویه دیگری هم به آن بنگریم. دو نکته را در این مورد اشاره می‌کنم.
۱- از گذشته‌های دور، تمام پایتخت‌های ایران در نیمه شمالی کشور واقع شده‌اند، یعنی از شیراز به بالا و حکومت مرکزی عملاً به مناطقی چون دشتستان توجه لازم را نداشت. در جایی چون تنگستان یا حاشیه خلیج فارس، که طبیعت با مردم سر آشتی ندارد، بارندگی نیست و جنس زمین آهکی و نمکی است و کشاورزی و باغداری هم وجود ندارد. مردم چه باید بکنند بویژه وقتی دولت مرکزی، توجه نمی‌کرد و عصیان آنان را راهزنی و...جلوه می‌داد؟ بدیهی است که در چنین شرایطی شورش‌ها جنبه منازعه قدرت به خود می‌گرفته‌است.
۲- با وجود بی مهری و حتی برخورد ناسنجیده دولت مرکزی، برخلاف آنچه در برخی قیام‌ها در نقاط دیگر کشورمان می‌بینیم، در بوشهر، خروجی شورش مردم تجزیه کشور نیست و به اعلام خودمختاری هم منجر نمی‌شود، بویژه که مضمون قیام آنان بیگانه ستیزی بود.
...
بوشهر، از پوشش و معماری و زبان گرفته، تا رفتار و آداب و سنن، ویژگی منحصر به فرد خودش را داشت. فاصله بوشهر تا کشورهای عربی زیاد نیست اما بوشهری‌ها عربی صحبت نمی‌کنند.
در خرمشهر تأثیر فرهنگ عربی در زبان و معماری مردم آن سامان قابل مشاهده است، در بندرعباس رنگ و بوی فرهنگ بلوچ دیده می‌شود، بندر لنگه هم تقریباً از همین روند برخوردار است، اما بوشهر خودش است. خودِ خودش!
برگردیم به رئیس‌علی
...
دوستی می‌گفت رئیس‌علی چهار زن داشته‌است. برخی از یارانش مانند خضر خان اهرمی، شیخ‌حسین چاه‌کوتاهی، خالو حسین بردخونی دشتی و میرزامحمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی گرچه یک جبهه مشترک تشکیل داده بودند و گاه به اتفاق و بعضاً مستقل عملیات انجام می‌دادند، نسبت به مردم بی مهری هم داشته‌اند...
پاسخ من این بود: ولی آنان در دوره مقاومت رشادت‌ها و جان فشانی‌هایی هم داشته‌اند که غیرقابل انکار است. از این گذشته، هیچ راهبری، حتی رهبر بی‌ادعایی چون رئیس‌علی، بری از خطا نیست و نباید از او یا هر کس دیگر بت ساخت. رئیس‌علی نیز برتر از سؤال نیست.
پانویس
پانویس
مسأله هرات
پس از سقوط صفویان هرات که مدتی در اشغال طایفهٔ ابدالی - قومی از افغانان (پشتون) - بود، به دست نادر شاه افشار افتاد، اما پس از مرگ نادر، افغان‌ها دوباره بر هرات مسلط شدند...
بعداً عباس میرزا مأمور پس گرفتن هرات از آنان شد اما مرگ او در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. فتحعلی شاه به فکر محاصره هرات افتاد، اما آنجا را به تصرف در نیاورد. پس از وی محمدشاه هرات را محاصره کرد و در واکنش، انگلیس هشدار داد در صورت ادامه محاصره، با ایران وارد جنگ خواهد شد و با اعزام پنج فروند کشتی جنگی به عنوان اعتراض، جزیره خارک را اشغال کرد و تهدید به تصرف سواحل خلیج فارس نمود.
عاقبت، ایران در سال ۱۸۳۸ میلادی بدون اخذ نتیجه‌ای از محاصره هرات دست برداشت و تمام شرایط انگلیس را پذیرفت.
پسین‌تر، ناصرالدین شاه به هرات لشکر کشید و دولت انگلیس باز هم در اعتراض به این کار، با ایران قطع رابطه نمود و بار دیگر بسوی بوشهر خیز برداشت و با متفرق کردن نیروهای ایران، آنجا و بعداً برازجان و خرمشهر و اهواز و خارک را، اشغال کرد.
...
روسیه و فرانسه به ناصرالدین شاه پیشنهاد میانجی‌گری کردند و از او خواستند که نیروهای ایرانی هرات را تخلیه کند. سرانجام معاهده صلح به نام معاهده پاریس بین دو کشور در جنگ امضا شد و طی آن نیروهای ایران از هرات و نیروهای انگلیس از جنوب ایران خارج شدند.
...
از خیلی پیش، از ۱۶۲۲ میلادی که مردم هرمز علیه پرتغالی‌ها بپاخاستند و بعدها در دوره قاجار و بویژه عصر ناصری، که مبارزان تنگستان، دشتی و دشتستان با تاثیرگذاری از مسئله هرات به مقابله نیروهای مهاجم بریتانیا پرداختند، جنبش جنوب ایران شکل گرفت. این جنبش در دوره مشروطیت نقش آزادی‌طلبی داشت و بعدها در مبارزه با حکومت مرکزی و مقابله با پلیس جنوب، فعال بود. پلیس جنوب اشاره به نیروی نظامی است كه بریتانیا طی جنگ جهانی اول در مناطق جنوبی كشور (بوشهر، شیراز، كرمان، فارس، بندرعباس، یزد و كازرون) تشكیل داد.
...
دلیران تنگستان
سریال تلویزیونی دلیران تنگستان، ساخته همایون شهنواز، مبارزات رئیس‌علی دلواری علیه حضور ارتش بریتانیا در جنوب ایران را به تصویر کشیده‌است. این کار، برداشت آزادی بود از کتاب «دلیران تنگستانی» اثر «محمدحسین رکن‌زاده آدمیت». البته کارگردان آن سریال برای ساخت این اثر از منابع دیگر هم استفاده کرده‌است. ازجمله، روزنامه‌های حبل‌المتین، عصر جدید، اسناد و عکس‌های تاریخی، و نیز یادداشت‌های رهبران و بازماندگان جنبش تنگستان.
دلیران تنگستان ابتدا به دوره کوتاه مبارزات «احمد تنگستانی» و چند سال بعد، به ادامه‌دهنده راه او، «رئیس‌علی دلواری» می‌پردازد.
برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook