ذخیرهٔ خوارزمشاهیِ سیداسماعیل جرجانی
نخستین کتاب به زبان فارسی در طب
سلام و درود بر شما خانمها و آقایان محترم، این بحث در مورد کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» (الذخیره فی الطب) مهمترین کتاب سیداسماعیل جرجانی است. دوستان عزیز و اهل تمیز، درود واژهای از فارسی باستان است که نیاکان ما هنگام رسیدن به یکدیگر میگفتند و یکدیگر را با گفتن درود می ستودند. این واژه چنان که پژوهندگان فرهنگ و زبانهای باستانی ایران گفتهاند، در اوستا درَوَت به معنای تندرستی بوده، در زبان پهلوی آن را درُت (drōt) میگفتند. سپس در زبان پارسی درُد و امروز ما آن را درود میگوییم. از آنجا که سیداسماعیل جرجانی و نه فقط او، محمد بن زکریای رازی هم، کتابهایشان را با سلام شروع کردهاند، پیش از ورود به بحث، توضیحی در مورد سلام بدهم. سلام یعنی رسیدن به عمق شناخت از گرایش اساسی جهان، نیل به وحدت، صفا، صلح و آشتی، فقدان تضاد و اصالت دادن به وحدت. در بحبوحهای از تضادها، یک جهان معنا دارد سلام و واقعش ربطی به هجوم اعراب به ایران زمین ندارد. سلام، با گود مورنینگ وگود ایوینینگ یکی نیست، زمان ومکان را در مینوردد. سلام در اصل به معنای کامل، دستنخورده، و صلح است و کلمات ساختهشده با آن به معنای آرامش و سلامتی میباشند. گرچه گفته میشود این واژه از طریق عربی به فارسی و برخی زبانهای دیگر نیز وارد شده، اما از زبان نیاسامی است و واژههای شَلوم (Shalom) (به عبری: שלום) و شْلاماء (به سریانی: ܫܠܡܐ) با آن همخانواده و هممعنی آن هستند.
سلامی چو بوی خوش آشنایی
بدان مردم دیده روشنایی (حافظ)
...
به نوک خامه رقم کردهای سلام مرا
که کارخانه دوران مباد بی رقمت (حافظ)
...
به بارگاه تو چون باد را نباشد بار
کی اتفاق مجال سلام ما افتد
...
سلام کردم و با من به روی خندان گفت...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سعدی
من بعد از این اگر به دیاری سفر کنم
هیچ ارمغانیی نبرم جز سلام دوست
...
گو به سلام من آی با همه تندی و جور
وز من بی دل ستان جان به جواب سلام
...
من ای صبا ره رفتن به کوی دوست ندانم
تو میروی به سلامت سلام من برسانی
...
مولوی
من ز سلام گرم او آب شدم ز شرم او
وز سخنان نرم او آب شوند سنگها
...
بهار آمد بهار آمد سلام آورد مستان را...
...
ای باد سلام ما بدو بر
کاندر دل ما از اوست غوغا
ای عشق برادرانه پیش آ
بگذار سلام سرسری را
ای نیست کرده هست را بشنو سلام مست را
مستی که هر دو دست را پابند دامت میکند
باغ سلام میکند سرو قیام میکند
سبزه پیاده میرود غنچه سوار میرسد
فردوسی
مگر با درود و سلام و پیام
دو کشور شود زین سخن شادکام
برگردیم به ذخیره خوارزمشاهی و سیداسماعیل جرجانی. سیداسماعیل-جرجانی(۱۰۴۰–۱۱۳۶م) پزشک دربار قطب الدین محمد در خوارزم در قرون پنجم و ششم هجری میزیست. كهنترین اطلاع از زندگی جرجانی نوشته تاریخنگار همعصرش، محمودبن محمدبن عباس خوارزمی (۴۹۲ـ ۵۶۸)، در كتاب تاریخ خوارزم میباشد. بر اساس نوشته خوارزمی، سیداسماعیل جرجانی مدتها در گرگانج (از شهرهای پر رونق خوارزم در اوایل دوره خوارزمشاهیان) زندگی كرد و در ۵۳۱ در مرو درگذشت. ذخیره خوارزمشاهی مهمترین کتاب جرجانی است. او از ورود خود به خوارزم در زمان امارت قطبالدین محمد خوارزمشاه، امیر محلی خوارزم در ۵۰۴ یاد كردهاست. از دیگر آثار جرجانی میتوان به «خفی العلایی» (الخفیه العلائیه)، فی حفظ الصّحه، در علم تشریح، زبده الطب، الطبّ الملوکی، اغراض الطبیه و المباحث علائی... و «طب یادگار» که خلاصهای از ذخیره خوارزمشاهی است، اشاره کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذخیره خوارزمشاهی بر خلاف دیگر کتب پزشکی چون «کامل الصّناعه» مجوسی اهوازی و الحاوی محمّد زکریّای رازی و قانون ابن سینا و... نه به زبان عربی، بلکه فارسی بود و آنان که عربی نمیدانستند به آسانی توانستند بهرهمند گردند. سیداسماعیل اصطلاحات عربی را هم همراه اصطلاحات فارسی میاورد و در آغاز ذخیره تصریح میکند:
«اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمدهاست لفظهای تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و به تازی گفتن سبکتر باشد آن لفظ هم به تازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبانها روانتر».
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذخیرهٔ خوارزمشاهی یک دایرهالمعارف فارسی دربارهٔ دانش پزشکی است که توسط سیداسماعیل جرجانی، با استفاده از تجربهٔ پزشکی خود، و جمعآوری یافتههای پزشکان دیگر تدوین شدهاست. سیداسماعیل از پزشکانی مانند ابن سینا، محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی، احمد فرخ، عیسی صُهاربُخت و... در کتابش یاد کردهاست. از پزشكان یونانی، جالینوس و بقراط و اَهْرُن را نام برده و به هنگام برشمردن بیماریهای چشم، به استفاده از مهمترین اثر چشم پزشكی دوران خویش، تذكرة الكحالین علیبن عیسی كحال و به هنگام بحث در باره بیماریهای معده، به بهرهگیری از نسخه عیسی صُهاربُخت و داروهای ذكر شده در آن اشاره كردهاست. دهخدا درباره ذخیره خوارزمشاهی میگوید: بعضی از اهل صناعت، ذخیره را بر حاوی رازی و قانون بوعلی فضیلت نهادهاند و هم از لحاظ ادب شاهکاری بینظیر در نثر فارسی است.
سیداسماعیل طبیب در مقدمهٔ ذخیره خوارزمشاهی مینویسد: این کتاب چنان جمع کرده آمدهاست که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذخیرهٔ خوارزمشاهی ده بخش [کتاب] دارد. کتاب اول شامل ۶ «گفتار» و ۷۱ «باب» است. گفتارهای کتاب اول به ابعاد عملی و علمی پزشکی، فواید آن، عناصر سازندهٔ بدن انسان (طبایع چهارگانه)، تعریف مزاجهای مختلف، توصیف چهار «خلط» یعنی خون، صفرا، سودا و بلغم که سازندهٔ چهار طبع هستند و دلیل ایجاد آنها، کالبدشناسی بخشها و اعضای بدن، توضیح قوت حیوانی و قوت نفسانی و اعضای مربوط به هریک از آنها، اختصاص یافتهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب دوم شامل ۹ گفتار دربارهٔ وضعیتهای مختلف تندرستی و سلامت است. اولین گفتار به تعریف تندرستی و بیماری، بیماریهای اثرگذار بر بخشهای خاصی از بدن، تفکیک بین بیماری و علت و «عوارض» جانبی آن، بیماریهای ارثی و غیره پرداختهاست. گفتار دوم تمرکز دارد بر علائم بیماریهایی مانند پرخونی، اختلالات مربوط به طبع، التهاب و امثال آن. گفتار سوم دربارهٔ نبض بدن است. در گفتار چهارم به تنفس طبیعی و غیرطبیعی، در گفتار پنجم به رنگ و بوی ادرار به عنوان یک علامت تشخیصی پرداخته میشود. در گفتار ششم به دستگاه گوارش و اثر بیماریهای مختلف بر مدفوع توجه شدهاست. در گفتار هفتم به آثار بیماریهای مختلف بر تعریق و در گفتار هشتم به مایعات و خلطهایی که از سینه خارج میشود پرداخته شدهاست.
گفتار آخر معطوف به علائم بیماری است مانند دمای غیرطبیعی بدن، رطوبت زیاد یا کم، التهاب، درد، عیوب اکتسابی، تغییرات و شرایط بدن سالم (قاعدگی، بارداری، زایمان، تفاوتهای جنسی، رشد و غیره) و علل مرگ.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب سوم از ۲ بخش دربارهٔ حفظ تندرستی و سلامتی تشکیل میشود. اولین بخش مشتمل است بر ۷ گفتار. اولین گفتار به جو و محیط زندگی انسان، آب و هوا و اثرات آن، فصلها و بیماریهای فصلی میپردازد. دومین گفتار دربارهٔ آب، انواع آن، آزمایش و تصفیهٔ آن، و حمامکردن است. سومین گفتار دربارهٔ غذا، مواد مغذی مختلف (غلات، گوشت، ادویه، لبنیات، سبزیجاب، میوهها، گیاههای وحشی، مواد قندی و روغنها)، شیوههای حفظ موادغذایی و آثار رژیم غذایی بر مزاج است. در گفتار چهارم به نوشیدنیهای الکلی، جنبههای پزشکی و آثار زیانبار آنها، دلایل ترجیح نوشیدنیهای الکلی ساختهشده از انگور بر دیگر انواع، ویژگیهای برخی نوشیدنیهای دیگر، درجات مستی و نحوهٔ پیشگیری از آن، آداب نوشیدن شراب و شیوههای ساخت انواع مختلف شراب است. گفتار پنجم اختصاص دارد به خواب، ماهیت و کارکرد آن، و درمان بیخوابی. ششمین گفتار مربوط است به ورزش جسمی، لزوم و عوارض جانبی آن. گفتار آخر در بخش اول این کتاب، مختص است به انتخاب پوشاک و محاسن و معایب عطرها و مواد آرایشی مختلف. اولین گفتار از بخش دوم، مربوط است به نیاز به داروهای قیآور و مسهل، حجامت، علل و انواع استفراغ، آثار و شیوههای ایجاد و پیشگیری از آن، استفاده از مواد ملین و شیوههای پیشگیری از اسهال، فهرستی از داروهای ملین و مسهل، ترکیب آنها و توصیههایی درباره تجویز آنها، حجامت و شیوههای آن، بادکش و استفاده از زالو، تخلیهٔ طبیعی بدن از طریق ادرار، تعریق، خروج خلط، مدفوع، آمیزش جنسی، تنقیه و شیاف. در گفتار دوم به اختلالات مزاج و درمان آن، و در گفتار سوم به عواطف و تاثیر آنها بر بدن پرداخته میشود. گفتار چهارم مربوط به علل و آثار کرختی، گرفتگی، خارش، سرگیجه، آبریزش چشم و بینی، تعریق شدید، خستگی، ویار یا بیزاری از برخی غذاهای خاص، و انواع مختلف تورم است. در گفتار پنجم پرداخته میشود به زایمان و سلامت و مراقبت از نوزاد، انتخاب دایه، مشکلات شیردهی، از شیر گرفتن، دندان درآوردن، بیماریهای کودکان و درمان آنها. گفتار ششم به بیماریها و درمان سالمندان، مزاج و رژیمهای غذایی مناسب آنها اختصاص دارد. نهایتا در گفتار هفتم به احتیاطهای لازم، رژیم غذایی و داروهای لازم در سفر زمینی و دریایی و همچنین درمان آفتابسوختگی، سرمازدگی و خستگی ناشی از پیادهروی پرداخته شدهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب چهارم مشتمل بر ۴ گفتار دربارهٔ تشخیص بیماری است. سه گفتار اول به ترتیب دربارهٔ تشخیص بیماری، تغییر در شرایط جسمی بیمار، و نشانههای بحرانی هستند. گفتار چهارم اختصاص یافتهاست به تشخیص بیماری از طریق معاینهٔ دقیق وضع روانی بیمار، رنگ و دمای بدن، ادرار و مدفوع، بررسی گوشها، دهان، گلو، پوست و سایر اعضای بدن؛ تغییرات جسمی در شخص رو به مرگ؛ و توضیح تفصیلی علل مرگ ناگهانی در افرادی که ظاهرا سالم به نظر میرسند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب پنجم، شامل ۶ گفتار و کلا دربارهٔ تب است. اولین گفتار به علت و افزایش و کاهش انواع تب میپردازد و گفتار دوم به تبهای ناگهانی، دلایل جسمی و روانی، و درمان آن. گفتار سوم مختص علل و درمان تبهای عفونی است و گفتار چهارم دربارهٔ تب همراه با بیماری و وبا و درمان آن. در گفتار پنجم به آبله و سرخک، و در گفتار ششم به علل و نحوهٔ پیشگیری از بیماریهای راجعه و مراقبت از بیماران در دورهٔ نقاهت پرداخته شدهاست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب ششم شامل ۲۱ گفتار دربارهٔ بیماریهای بخشهای مختلف بدن است. هفت گفتار کتاب هفتم به بیماریهایی اختصاص یافتهاند که مختص بخش خاصی از بدن نیستند: گفتار اول به تورم، التهاب و بیماریهای پوستی؛ گفتار دوم به تومور، سرطان و خنازیر؛ گفتار سوم به خراشیدگی و سوختگی چرکی؛ گفتار چهارم به جذام؛ گفتار پنجم به زخم و خونریزی؛ گفتار ششم به داغکردن برای درمان برخی بیماریها؛ و گفتار هفتم به جاانداختن شکستگی و دررفتگی استخوان.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
گفتارهای کتاب هشتم به سلامت بیرونی بدن اختصاص یافتهاند: اولین گفتار به علل و پیشگیری از ریزش مو، درمان شورهٔ سر و شیوههای رنگکردن مو؛ گفتار دوم به مراقبت از پوست، ترشحات چشم، آفتابسوختگی، انواع جذام، بوی بد عرق، سرماسوزک و امثال آن؛ و گفتار سوم به علل لاغری و چاقی شدید، لاغری یا چاقی برخی بخشهای خاص بدن، و مراقبت از ناخنها.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب نهم شامل ۵ گفتار دربارهٔ مسمومیت است. در اولین گفتار، سموم مختلف و داروهای خطرناک و همچنین تشخیص و درمان مسمومیت بیان میشود. گفتار دوم مختص است به درمان مارگزیدگی و سایر نیشهای مسموم، و گفتار سوم به گونههای مختلف مارهای سمی و زهر آنها. در گفتار چهارم به درمان گازگرفتگی توسط انسان، سگ، گرگ و غیره پرداخته میشود و گفتار پنجم دربارهٔ درمان نیش حشرات است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در بخشی که پس از کتاب نهم آمده، سیداسماعیل طبیب بابت تاخیر طولانیاش در گردآوری ذخیرهٔ خوارزمشاهی عذرخواهی میکند و میگوید دلیل این تاخیر، مسئولیتهای او به عنوان یک پزشک و انتصاب او از سوی قطبالدین محمد خوارزمشاه به ریاست داروخانهٔ دربار، و همچنین دغدغهٔ خود او برای جامعبودن کتاب بودهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب دهم، که به نام «تتمّه» و مکمل عنوان شده در ادامه میآید. در اغلب نسخههای خطی، عنوان این بخش «کتاب قرابادین» (داروهای ترکیبی) است. مشخص نیست که این کتاب مدت کوتاهی پس از تکمیل کتاب نهم اضافه شده یا سالها پس از آن. در اولین گفتار، جنبههای پزشکی مدفوعات و بافتهای زنده، آب دهان، شیر، ادرار، مدفوع و منی انسان و همچنین مغز استخوان، خون، چربی و گوشت حیوانات بحث میشود. اولین بخش از دومین گقتار، حاوی فهرست داروهای خاص از جمله ضماد، پماد، غرغره، تنقیه و علاج هذیان و زردی است. این داروها بیشتر گیاهی (برگ، دانه و گل گیاهان مختلف) هستند و طبق اسم بیماریها به ۳۸ قسمت طبقهبندی شدهاند. بخش دوم، در ۳۱ قسمت، به تهیه داروهای ترکیبی اختصاص یافتهاست و سیداسماعیل ادعا میکند که از فرمولهای پزشکان و داروسازهای یونانی، هندی و ایرانی استفاده کردهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذخیره خوارزمشاهی، احتمالاً اندکی پس از ۱۱۱۰ میلادی، برای قطبالدین محمد خوارزمشاه، امیر محلی خوارزم (پادشاهیاش از ۱۰۹۷ تا ۱۱۲۷ میلادی)، تألیف شدهاست. این اثر از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی به زبان پارسی است. سیداسماعیل جرجانی نزدیک به ۱۰۰ سال پس از ابن سینا میزیستهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سیداسماعیل در «گرگانج» پایتخت خوارزم بدنیا آمد. گرگانج و گرگان یکی نیست. گرگان باستانی در شمال ایران (در ۸۰ کیلومتری شرق استان گرگان فعلی که سابقاً استرآباد خوانده میشد) قرار داشتهاست. جرجان، گرگانج یا اورگنج در کرانه چپ آمو دریا، مهمترین شهر و پایتخت خوارزم بودهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذخیره خوارزمشاهی، از كهنترین پزشكینامه فارسی (هدایة المتعلمین)، نوشته اَخَوینی بخاری؛ الابنیة عنالحقایق الادویة، نوشته ابومنصور موفقبن علی هروی، دانشنامه حكیم مَیسَری، نورالعیون فی امراضالعین و اسبابها و علاجاتها، كهنترین چشم پزشكینامه فارسی، نوشته ابوروح محمدبن منصوربن ابوعبداللّه...، چه از نظر شمول بر شاخهای دانش پزشكی و چه از نظر وسعت و دامنه مطالب، مهمتر است. ذخیره خوارزمشاهی تنها كتابی است كه از فارسی به عبری ترجمه شده، به عربی هم برگردانده شدهاست. «الذخیرة الخوارزمشاهیة». تا آنجا که من میدانم در ایران چندین و چند تصحیح از بخشهایی از ذخیره خوارزمشاهی صورت گرفتهاست تصحیح پرویز ناتل خانلری، محمدتقی دانشپژوه، ایرج افشار، شهزاد اعتمادی، محمدرضا محرری، همچنین محمود فاضلی بیرجندی، علیاکبر سعیدی سیرجانی، جلال مصطفوی و مهدی محقق...
یكی از مهمترین و علمیترین پژوهشهای انجام شده در باره ذخیره خوارزمشاهی، بررسی بخش چشم پزشكی این كتاب است كه تییری دو كروسل د پس انجام دادهاست.
...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اَخوَینی بُخاری در کتابش هرجا توانسته واژگان پارسی را با نگارش و گویش پارسیِ بخارایی (ازبکستان امروزی) در کنار واژه تازی و یونانیاش یادآوری کردهاست. گاه به جای پ از ب و به جای گ از ک و به جای بوَد از بوَذ و جای آید از آیذ و کی به جای که و روَذ به جای روَد و بایذ به جای باید بهره گرفتهاست.
نظامی عروضی در چهارمقاله خود از هدایه المتعلمین فی الطب نام بردهاست.
پانویس
«ذخیره خوارزمشاهی» از جمله نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۵۱۵۶ در قطع رحلی بزرگ ۳۱*۴۴ سانتیمتر و کاغذ سمرقندی است که در سال ۵۸۲ هجری قمری در همدان توسط «عبدالکافی بن ابی البرکات» نوشته شدهاست.
منابع
- عیونالانباء فی طبقات الاطباء، ابنابیاصیبعه
- تاریخ طبرستان، ابناسفندیار
- كتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة
- واژگان فارسی پزشكی سیداسماعیل جرجانی در کتاب الاغراض الطبیه، هوشنگ اعلم
- طب سنتی ایران و اهمیت امروزی، سید حسین نصر
- ذخیرة خوارزمشاهی، چاپ عكسی از نسخهای خطی، چاپ علیاكبر سعیدی سیرجانی
- نقش سید اسماعیل جرجانی در تحولات علم پزشکی، فرشته جهانی، مجید گل محمدی
- فارسیگویی و فارسیگزینی سیداسماعیل جرجانی، محسن محمدی فشارکی ، گلپر نصری
- تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ابراهیم قفساوغلو، ترجمه داود اصفهانیان
- ذخیرهٔ خوارزمشاهیِ، نخستین کتاب به زبان فارسی در طب، همنشین بهار
برای ارسال این مطلب به فیسبوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook