هر سند تاریخی یک زیبای خفته Спящая красавица است و نویسنده همان شاهزاده است که با بوسهای به آن زندگی میبخشد. قسمت گذشته تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک، به زندگی و مرگ مبارز انقلاب مشروطه، میرزا کوچک خان جنگلی اختصاص داشت. نامه وی به لنین، همچنین بیانیه اعلام جمهوری سوسیالیستی در گیلان هم اشاره شد. بحث تاریخ جهان را با ترور میرزاده عشقی پی میگیریم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ترور میرزاده عشقی ۱۲ تیر ۱۳۰۳(سوم جولای ۱۹۲۴) میرزاده عشقی شاعر و نمایشنامهنویس دوران مشروطیّت در دوره نخست وزیری رضاخان، به دستور رئیس اداره تأمینات نظمیه(شهربانی) وقت، ترور شد. آن قتل بسیاری را برانگیخت و در تأثر فرو برد. در مجلس شورای ملی نیز خیلیها برآشفتند و ملکالشعرا بهار، به شدت به دولت وقت حمله کرد.
ازجمله آثار میرزاده عشقی «اپرای رستاخیز شهریاران ایران» است. این منظومه اثر مشاهدات او از ویرانههای طاق کسری در مدائن هنگام عبور از بغداد و موصل به استانبول بودهاست. میرزاده عشقی در شمار برجستهترین روشنفکران عصر مشروطه بهشمار میرود که از آزادی زنان و حضور آنان در جامعه دفاع میکرد. از جمله میتوان به ارتباط وی با انجمن نسوان وطنخواه و زنان آزادیخواهی همچون قمرالملوک وزیری اشاره کرد. انجمن نسوان وطنخواه در اردیبهشت سال ۱۳۰۳، با کمک میرزاده عشقی تئاتری با مضمون دفاع از آزادی و رهایی زنان در پارک اتابک اجرا کرد. حدود دو ماه پیش از ترور آن نویسنده ارجمند.
نمایشنامه «کفن سیاه» میرزاده عشقی در باب روزگار زنان و حجاب آنان است.
اضافه کنم که او پیش از نیما یوشیج، اشعاری به سبک نو میسرود و خوب است بدانیم آثار نیما برای نخستینبار در روزنامه قرن بیستم میرزاده عشقی چاپ شد.
پس از ترور او، سید حسن مدرس تدارک مفصلی برای تشییع جنازه وی داد و مجلس ختمی در مسجد سپهسالار برگزار نمود. مزار او در ابن بابویه و در گوشهای متروک (در نزدیکی مزار نصرتالدوله فیروز) قرار دارد. این شعر معروف بر کنار سنگ قبر وی حک شدهاست:
خاکم به سر، ز غصه به سر خاک اگر کنم - خاک وطن که رفت، چه خاکی به سر کنم؟
من آن نیم به مرگ طبیعی شوم هلاک - وین کاسه خون به بستر راحت هدر کنم معشوق عشقی ای وطن ای مهد عشق پاک - ای آن که ذکر عشق تو شام و سحر کنم
میرزاده عشقی با بسیاری از روشنفکران، هنرمندان و ادبای زمان خود از جمله ملکالشعرا بهار، حسین بهزاد، سعید نفیسی، عارف قزوینی و نیما یوشیج روابط صمیمانه داشت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۵ پیمان لوکارنو سوم دسامبر ۱۹۲۵، که چندین سال از جنگ جهانی اول گذشته بود، میان متفقین و آلمان در لندن، پیمان لوکارنو Locarno Treaties به امضا رسید که به موجب آن، آلمان مرزهای غربی خود با فرانسه را به رسمیت شناخت و از اراضی خود که به لهستان داده شده بود صرفنظر کرد.
پیمان لوکارنو پیرو مذاکراتی بود که بین دولتهای آلمان، فرانسه، انگلستان، ایتالیا، بلژیک و هلند در کنار دریاچه لوکارنو در کشور سوئیس در اکتبر ۱۹۲۵ صورت گرفته بود. یادآوری کنم که لوکارنو، یکی از شهرهای سوئیس است و در دامنههای رشتهکوههای آلپ جای دارد. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۶ مرگ درویشخان درویشخان(غلامحسین درویش) از استادان موسیقی سنتی ایران در اواخر دوره قاجاریان است که در نواختن تار استاد بود. تا زمان وی، تار دارای پنج سیم - دو سیم سفید، دوسیم زرد، و یک سیم بم - بود. درویشخان با نگاه به سهتار به فکر افتاد سیم دیگری به تار بیفزاید و از آن هنگام تار دارای شش سیم شد. او دستگاههای موسیقی ایرانی را به ۷ بخش تقسیم کرد و آهنگهای زیادی ساخت که ۲۲ تای آن برجای ماندهاست. ایرج میرزا در وصف درویشخان از زبان «زهره» در منظومه «زهره و منوچهر» گفتهاست: تار نهم در کف درویشخان - تا بدمد بر بدن مرده جان ... دوم آذر ماه ۱۳۰۵ خورشیدی(۱۹۲۶ میلادی)، درشکهای که وی سوار آن بود با یک کامیون برخورد میکند. اسبهای درشکه درجا تلف میشوند و درویشخان از درشکه به بیرون پرتاب شده و از ناحیه سر به زمین برخورد میکند و پنج روز بعد میمیرد. او را در گورستان ظهیرالدوله میان امامزاده قاسم و تجریش شمیران به خاک سپردند. چند روز پس از این حادثه، علینقی وزیری مجلس یادبودی برای او در مدرسه موسیقی بر پا کرد و در این مجلس، با تار، چند قطعه از آفریدههای درویشخان را نواخت و در پی آن سخنانی در اهمیت حضور او در جامعه موسیقی ایران بیان کرد. سپس حسین گلگلاب هم شعری در رثای آن استاد موسیقی خواند. ... در مجموع هفت پیش درآمد، شش تصنیف و نُه رِنگ از درویشخان بر جای ماندهاست. پنج تصنیف او با متنهای دلانگیزی از محمد تقی بهار (ملکالشعرا) در آمیخته که از این میان دو تصنیف «بهار دلکش» و «نگار بی خبر»، هر دو در ماهور، شهرت زیادی دارند. بند اول بهار دلکش این است:
بهار دلکش رسید و دل بهجا نباشد
از آنکه دلبر دمی به فکر ما نباشد در این بهار ای صنم بیا و آشتی کن که جنگ و کین با من حزین روا نباشد صبحدم بلبل، بر درخت گل، بهخنده میگفت نازنینان را، مهجبینان را، وفا نباشد
در تصنیف نگار بی خبر، در آغاز گلایه عاشق از نگاری است که به حال زارش نظر ندارد، ولی هنوز گلایه از دلبر به پایان نرسیده جای به اعتراض به حاکمان میدهد. به باور او دیگر ناله و زاری فایده نمیکند، استقامت و مبارزه چاره کار است:
همه سیاهی، همه تباهی/ مگر شب ما سحر ندارد؟ بهار مضطر، مثال دیگر/ که آه و زاری اثر ندارد جز انتظار و جز استقامت/ وطن علاج دگر ندارد ز هر دو سر بر سرش بکوبند/ کسی که تیغ دو سر ندارد...
به گفته دکتر محمود خوشنام «درویشخان نخستین آهنگساز ایرانی است که از ریتمهای تازه و گاه برگرفته شده از موسیقی اروپایی استفاده کرده تا از این راه با ملال ناشی از یکنواختیها مقابله کند. با توجه به این ویژگیهاست که به جرأت میتوان گفت درویشخان نقطه عطفی در تاریخ موسیقی ایران به وجود آوردهاست.» ازجمله شاگردان وی مرتضی نی داوود، عبدالله دوامی، سعید هرمزی، موسی معروفی، نورعلی برومند و ابوالحسن صبا را میتوان نام برد. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۶ تولد تلویزیون تاریخ پیدایش تلویزیون به اواخر قرن نوزده برمیگردد. زمانی که یک دانش آموز آلمانی به نام پائول گوتلیب نیپکو Paul Gottlieb Nipkow نخستین سیستم الکترومکانیکی تلویزیونی را با توانایی انتقال یک تصویر ثابت اختراع کرد.
در سالهای نخست دهه ۱۹۰۰ «جان لوگی برد»، و دیگران دریافتند که میتوان تصویر را با استفاده از امواج رادیویی فرستاد. البته این کار تا سال ۱۹۲۶ - ۱۳۰۵ خورشیدی - عملی نشد. اختراع جان لوگی برد نخستین انتقال تصویر واقعی تلویزیونی به شمار میرود. البته پژوهشگران دیگری هم ازجمله بوریس روزینگ، ولادیمیر زورکین و فیلو فارنزورث در توسعه و تکمیل فناوری تلویزیون نقش داشتهاند. شایان ذکر است که مبدأ تلویزیونهای سیاه سفید سال ۱۹۵۶ است و دهه ۱۹۵۰ یک دوره زمانی مهم در پیشرفت تلویزیون به شمار میآید. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۸ الکساندر فلمینگ و کشف پنیسیلین در سال ۱۹۲۲ دانشمند اسکاتلندی الکساندر فلمینگ Alexander Fleming مادهای را کشف کرد که آن را «لیسوزیم» نامید. لیسوزیم، آنزیمی است که در بدن انسان تولید میشود و در ترکیبات مخاط و اشک وجود دارد، به سلولهای بدن آسیب نمیرساند. این ماده اگرچه برخی از میکروبها را از بین میبرد ولی در برابر میکربهای خاصّی که به انسان آسیب میرساند بی اثر است. این کشف با وجود جالب بودن از اهمیت چندانی برخوردار نبود. در سال ۱۹۲۸ فلمینگ به کشف بزرگ خود نزدیک شد و آن پنیسیلین بود که از کپک به دست آمده بود.
از قول فلمینگ نقل میکنند که وی گفتهاست: پنیسیلین را من اختراع نکردهام، این کار طبیعت است و من فقط بر حسب اتفاق آن را کشف کردم. این نوع نگرش باعث پنهان ماندن حجم قابل ملاحظهای از فعالیتهای علمی شدهاست که به شناسایی کارایی پنی سیلین به عنوان یک داروی ضد باکتری انجامیدند. بدون تلاشهای قابل تقدیر چندین محقق که مشاهده اولیه فلمینگ را دنبال کردند , بدون شک پنی سیلین یک کشف علمی بزرگ نمیشد. فلمینگ نخستین دانشمندی نبود که اثرات ضد باکتری کپک را مشاهده کرد. در سال ۱۸۷۱ جوزف لیستر، بنیانگذار ضد عفونی در جراحی دریافت کپکهای موجود در یک نمونه ادرار از رشد باکتریها جلوگیری میکنند. دیگران هم، ازجمله «جان تیندال»، «لویی پاستور»، «جولس جوبرت»، و «ارنست داچسن» هم در این مسیر کوشیدند. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۹ بحران اقتصادی - رکود بزرگ سال ۱۹۲۹ اوضاع اقتصادی جهان، زار زار شد و رکود بزرگ به همه جا سرایت کرد، این بلای عظیم که یک دهه پیش از شروع جنگ جهانی دوم پیش آمد تا اواخر دهه ۱۹۳۰ قربانی گرفت. این رکود را میتوان عمیقترین، طولانیترین و گستردهترین بحران اقتصادی قرن بیستم دانست...
سال ۱۹۲۹ وال استریت با بزرگترین بحران جهان سرمایه داری مواجه شد و قیمت سهام بطور وحشتناکی سقوط کرد. بعد از بروز این رکود بزرگ، فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا با رهنمود «جان مینارد کینز»، از پشتوانه عظیم مالی دولت نهایت استفاده را برد و به سرمایهگذاری در امور عمرانی و زیربنایی پرداخت تا از این طریق با بیکاری مبارزه نماید و با تزریق پول به طبقه کارگر، امکان خرید محصولات انبار شده در کارخانجات را فراهم کند. بدون رهنمودهای کینز، برنامه اقتصادی و اجتماعی روزولت موسوم به نیو دیل New Deal به هیچ جا نمیرسید. ... رکود اقتصادی ابتدا خودش را در آمریکا با کاهش ارزش سهام، سقوط بورس کشور، بحران بانکی و بیکاری روزافزون نشان داد و طولی نکشید که در تمام کشورهای جهان گسترش یافت. حتی بازار مس و نیترات شیلی و کائوچوی مالایا و هندوچین...را تحت تاثیر قرار داد. گاوچرانان در آرژانتین، معدنکاران بولیویایی و آفریقایی، روبندگان کنف در هند، و کشتکاران در ایران هم زیان دیدند و همه جا فقیران فقیر و فقیرتر شدند. بحران بزرگ، گردش روابط بینالمللی را هم دچار بینظمی و نابسامانی کرد. جان اشتاین بک در کتاب «خوشههای خشم» سفر تکاندهنده خانواده خود را شرح میدهد که در زمان بحران اقتصادی شدید سال ۱۹۲۹ مجبور به ترک خانه و دیار خود شدند. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۲۸ تولد الوین تافلر در سال ۱۹۲۸ «الوین تافلر»، نویسنده «موج سوم» در آمریکا به دنیا آمد. از او به عنوان یکی از مشهورترین آیندهپژوهان جهان یاد میشود که حرکت جامعه صنعتی از مرحله تولید کالا به سوی عصر اطلاعات و تسلط کامپیوتر بر حیات اقتصادی و اجتماعی را پیشبینی کرد.
تافلر از سه حرکت عمده در تاریخ تحول بشر نام برد که هرکدام، به مثابه یک موج نیرومند، مرحله قبلی را از سر راه برداشته و مرحله جدید را برقرار کرد. موج اول انقلاب کشاورزی بود که به مرحله شکارگری پایان داد، موج دوم همانی است که از آن با عنوان انقلاب صنعتی نام میبریم و بالاخره، موج سوم، که به اعتقاد الوین تافلر از دهه ١٩٥٠ آغاز شد، به ورود جامعه صنعتی به عصر فراصنعتی منجر گردید.
...
شایان ذکر است که نظریهپردازی درباره روند تحول تاریخی جامعه، از جمله جامعه صنعتی، و پیشبینی تبعات آن خاص الوین تافلر نبود و پژوهشگران دیگری هم در نقاط مختلف جهان دیدگاه خود در این زمینه را ابراز داشتهاند. آنچه که نوشتههای تافلر را متمایز ساخت، نحوه نگارش و سهولت درک نظراتش بود که باعث شد این آثار از مقوله پژوهش خارج شده و در سطح جهانی، در دسترس همگان قرار گیرند. ویژگی دیگر آثار تافلر، توجه به جنبههای متفاوت زندگی اجتماعی و فردی بود.
وی در کتاب «شوک آینده» از تاثیر شتاب زندگی اجتماعی بر شرایط روانی بشر در عصر فناوری پیشرفته خبر میدهد و عوارض آن، از حرکتهای اعتراضی علیه جنگ گرفته تا افزایش میزان طلاق را شرح میدهد.
از او سخنان بسیاری بر سر زبانهاست. ازجمله:
- یکی از تعاریف سلامت عقل توانایی تشخیص واقعیت از غیرواقعیت است و به زودی ما به تعریف جدیدی نیاز خواهیم داشت.
- اگر شما استراتژی نداشته باشید بخشی از استراتژی فرد دیگری هستید.
- جهان و محیط اطرافمان در حال تغییر است و در چنین شرایطی هیچ چیز خطرناك تر از دل بستن به كامیابیهای دیروز نیست.
- یسوادان قرن ۲۱ كسانی نیستند كه نمیتوانند بخوانند و بنویسند، بلكه كسانی هستند كه نمیتوانند بیاموزند، آموختههای كهنه را دور بریزند و دوباره بیاموزند.
...
الوین تافلر ژوئن ۲۰۱۶ درگذشت. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۳۰ پایان کار اسماعیل آقا سیمیتکۆ اسماعیل آقا سیمیتکۆ رئیس ایل شکاک در منطقه مرزی ایران و ترکیه بود و با دولتهای روسیه، انگلستان، عثمانی و آلمان ارتباط نزدیک داشت. وی بارها در اواخر دوره قاجار و اوایل دورهٔ پهلوی با قوای دولتی زد و خورد کرد، در دوره رضا شاه، علیه حکومت مرکزی تعرض نمود و جدا از آسیبی که به نیروهای دولتی زد، عدهای از افراد آذربایجان بخصوص ارومیه را کشتار نمود و یکی از سران مذهبی آشوری را هم به قتل رساند.
اسماعیل آقا سیمیتکۆ سربازان ترک مناطق مراغه و میاندوآب را ناچار کرد که از کردستان بیرون بروند، در منطقهٔ مهاباد به سپاه ایران حمله کرد و در پاییز ۱۹۲۲ خود را شاه بزرگ کردستان نامید. گفته میشود نهم خرداد ماه سال ۱۲۸۶ (۱۹۰۷ میلادی) هنگامی که قوای عثمانی مرزهای ایران را مورد تجاوز قرار داد، اسمعیل آقا سمیتقو مددکار آنان بود. وی سرانجام در ۳۰ تیر ۱۳۰۹ (۱۹۳۰) گیر افتاد و توسط نیروهای دولتی کشته شد. محل استقرار او قلعه چهریق، در ۲۵ کیلومتری شهرستان سلماس در استان آذربایجان غربی بود. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۹۳۰ مرگ احمدشاه قاجار احمدشاه قاجار هفتمین و آخرین پادشاه قاجار در ایران بود. وی در سن ۱۲ سالگی، پس از فتح تهران و خلع محمدعلیشاه ، توسط مجلس عالی رجال و بزرگان دولت به سلطنت رسید. تا رسیدن او به سن بلوغ و تاجگذاری در ۱۲۹۳، ابتدا عضدالملک و سپس ناصرالملک از بزرگان ایل قاجار نایبالسلطنه بود.
خلع پدرش محمدعلیشاه به گونهای تحقیرآمیز و همراه با تهدید و تبعید او از ایران برای احمدشاه بسیار تلخ بود. وی علاقهای به سلطنتی که به او تحمیل شده بود، نداشت و آن را ظاهری میدانست. احمدشاه در تیر ۱۲۹۳ همزمان با جنگ جهانی اول سلطنت را بطور رسمی عهدهدار شد و فرمان بیطرفی دولت ایران را (در جنگ) صادر کرد. وی با پایانگرفتن جنگ جهانی اول، صمصامالسلطنه را از نخست وزیری عزل و وثوقالدوله(حسن وٍثوق) را به ریاست الوزرایی انتخاب کرد. احمدشاه زمینههای انعقاد قرارداد ایران و شوروی(۱۹۲۱) را فراهم نمود، عهدنامهای که هم قصبه فیروزه و جزیره آشوراده را به ایران بازگرداند و هم کاپیتولاسیون روسیه را لغو کرد.
در سوم اسفند ۱۲۹۹ وی در برابر کودتای سیدضیاء و رضاخان قرار گرفت. و بعداً در آبان ۱۳۰۲ مجبور شد بهرغم میل قلبیاش، رضاخان سردارسپه را به نخستوزیری انتخاب کند و آبان ۱۳۰۲ ایران را به مقصد فرانسه ترک کرد. این سفر در واقع آغازی بر تبعید احمدشاه بود. در نهم آبان ۱۳۰۴ با رای مجلس شورای ملی احمدشاه از پادشاهی خلع و سلسله قاجاریه منقرض اعلام شد. چندی بعد، مجلس مؤسسان گشایش یافت و رضاخان را با نام رضاشاه پهلوی پادشاه ایران اعلام کرد. احمدشاه این اقدام مجلس را مغایر قانون اساسی و غیرمشروع دانست، اما در عمل نتوانست اقدامی برای مقابله با خلع خود انجام دهد.
... دربارهٔ کارنامه سیاسی احمدشاه میتوان به نظر دکتر محمد مصدق اشاره نمود که در مجلس چهاردهم شورای ملی تصریح کرد:
موقعی که احمدشاه در لندن حاضر نشد در دعوت رسمی دولت انگلیس از قرارداد ۱۹۱۹ اسمی ببرد و آن را بشناسد، با این که ناصرالملک به او گفته بود اگر مقاومت کند از سلطنت خلع میشود ،شاه وطنپرست بر مقاومت خود افزود و از قرارداد اسمی نبرد. برای شاه چه بالاتر از این که امروز نامش به نیکی برده شود.
بدبخت کسانی که خود را مطیع پیشآمد نموده و با هر ناملایمی میسازند در سلسله سلاطین قاجار هفت نفر سلطنت کرده که از آنها فقط دو نفر پادشاه نامی شدهاند اول مظفرالدین شاه است که در سلطنت او آزادی نصیب ملت شد و بعد احمدشاه است که تن به اسارت نداد و از سلطنت گذشت...
...
احمدشاه، سه دختر و یک پسر داشت که اسامی آنها، بیشتر ایرانی است:
احمدشاه، نهم اسفند سال ۱۳۰۸ (۱۹۳۰ م) در حومهٔ پاریس درگذشت. جسد وی طبق وصیتش به کربلا حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلیشاه دفن شد.
پانویس
مجلس مؤسسان
مجلس مؤسسان اول، در سال ۱۳۰۴ خورشیدی تشکیل شد و اصول قانون اساسی را برای برچیدن سلسله قاجار و استقرار سلطنت پهلوی تغییر داد.
مجلس مؤسسان دوم در سال ۱۳۲۸، بعد از حادثه سوءقصد به محمدرضا شاه در دانشگاه تهران(۱۵ بهمن ۱۳۲۷) تشکیل شد و ضمن افزایش اختیارات شاه، حق انحلال مجلس شورای ملی و مجلس سنا را به وی تفویض کرد.
مجلس مؤسسان سوم در سال ۱۳۴۶ تشکیل شد و ضمن تعیین ملکه فرح پهلوی به نیابت سلطنت تا رسیدن ولیعهد به سن قانونی، تشکیل یک شورای سلطنت را در مواقع اضطراری (بیماری، غیبت و فوت پادشاه) پیش بینی نمود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
قرارداد ۱۹۱۹
قرارداد ۱۹۱۹ میلادی (۱۲۹۸ خورشیدی) اشاره به بند و بستی است که میان دولت بریتانیا با دولت وقت ایران پس از هفت ماه مذاکره پنهانی با حسن وثوق(وثوق الدوله) و با پرداخت ۴۰۰ هزار تومان رشوه بسته شد. وثوقالدوله رئیس هیئتی بود که حکم اعدام شیخ فضلالله نوری توسط آن هیئت صادر شد. وی، برادر احمد قوام (قوامالسلطنه) بود.
...
بر اساس این قرارداد تمامی امورات کشوری و لشکری ایران زیر نظر مستشاران انگلیسی و با مجوز آنان صورت میگرفت. البته این قرارداد بر اثر مخالفتهای داخلی و خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، هرگز به اجرا درنیامد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زیبای خفته
هر سند تاریخی یک زیبای خفته Спящая красавица است و نویسنده همان شاهزاده است که با بوسهای به آن زندگی میبخشد. زیبای خفته La Belle au bois dormant اشاره به داستانی است به قلم شارل پرو نویسنده فرانسوی که سال ۱۶۹۷ میلادی منتشر شد. چایکوفسکی آهنگساز روس، در سال ۱۸۹۰، با اقتباس از آن و با همین نام زیبای خفته، یک قطعه موسیقی تصنیف کرد. همچنین شرکت والت دیزنی در سال ۱۹۵۹ فیلمی کارتونی براساس این داستان ساخت.