جنبش‌های ایرانی در سده‌ٔهای دوم و سوم هجری
از به‌آفریدُ مازیارُ مَزدک، تا سُنبادُ اُستادسیسُ بابک

• تاریخ ایرانِ بعد از اسلام، از «فتح نهاوند» بدست اعراب، در حدود سال ۲۱ هجری(۶۴۲ میلادی) آغاز می‌شود که در پیامد «جنگ قادسیه»، «جنگ مدائن» و «جنگ جلولا»، شاهنشاهی ساسانی فروپاشید. اعراب، فقط بر ساسانیان غلبه نکردند، بیشتر کسانی که با آنان در حال جنگ بودند، مغلوب شدند. ازجمله رومی‌ها که در سه جنگ پی در پی از اعراب شکست خوردند.
• واژه جنگ را با مسامحه به کار می‌برم. چون وقایع مزبور غارت بود نه جنگ. عربستان، امکان تجهیز سپاه، در معنی نظـامـی سده هـفـتـم میلادی را نداشته‌است. تدارک آن همه شمشیر، سپر، خود، زره، خـنـجـر، اسب، آذوقه، تجهیزات دوا درمان و زخمبندی و... از این گذشته، در آنجا آرایش جنگی و تاکتیـک معنی نداشت. جنگ معنای خاص خودش را دارد. محتاج نقشه و طرح‌ریزی منظم، سپاه معیّن و پشتیبانی(لجستیک و...) است. ساکنین جزیره‌العرب(در آنزمان)، فاقد امکانات لازم بودند و توانایی راه‌اندازی جنگ‌های بزرگ را نداشتند.
• از حمله ساکنان جزیره‌العرب به ایران، دو قرائت متضاد وجود دارد. یکی از آن‌ها چپاول مادی و معنوی ایرانیان توسط مهاجمین را پیش می‌کشد و دیگری صحبت از تاثیر‌گذاری دین جدید و برخورد ملایم اعراب می‌کند. چه بسا حقیقت چیزی میان این دو باشد.
  در کتابخانۀ ملی اتریش ۲۵۰ پاپیروس متعلق به قرن هفتم میلادی پیدا شده‌است که اطلاعات تازه‌ای در بارۀ حمله اعراب به ایران دارد. تاریخ نگارش پاپیروس‌ها دو سه سال پس از شکست نهایی ایرانیان در مقابل اعراب است. مطالعۀ مقدماتی برخی از این پاپیروس‌ها نشان می‌دهد که سپاهیان عرب در حملات خود تلاش داشته‌اند جان غیرنظامیان را حفظ کنند...
  
• هجوم ساکنان جزیره‌العرب به ایران را از زاویه دیگری نگاه کنیم. ایرانیان در اواخر دوره ساسانی، از دو طرف مورد تهاجم بودند. یکی از سوی دولت رم که از گذشته‌های دور تا آن زمان با نیاکان ما در ستیز بودند و دیگر، حملات اعراب به مرزهای ایران که بیشتر برای به دست آوردن آذوقه و مایحتاج صورت می‌گرفت. در آن زمان وضعیت سخت معیشتی در عربستان واقع بود و شیوه کوچ‌نشینانه اعراب شمالی نیز که کمتر به «یک جا ـ نشینی» عادت داشتند باعث ایجاد این حملات می‌شد. حتی اعرابی که خراج‌گذار ایران بودند و از امکانات کافی برخوردار نبودند به شهرک‌های ایرانی و بازارها حمله می‌کردند. مثلا «سوق»(بازار) بغداد در ایام ساسانی چندین‌بار مورد تهاجم اقوام بدوی عرب قرار گرفت و به غارت رفت. هدف این حملات بیشتر تامین معیشت بود و به منظور کشورگشایی صورت نمی‌گرفت. اعراب اصلاً تصور نمی‌کردند که بر قدرت بزرگی مثل ایران می‌توانند غلبه کنند. چه بسا هدف اولیه اعراب برقراری امنیت در مسیرهای تجاری و ارتباطی در عربستان بود که در حین انجام این کار، جنگ بر سر منابع آب، چراگاه‌ها و شترها به جنگ‌های بزرگ‌تر کشیده می‌شد.
• جدا از جنگ‌های طولانی ساسانیان با رم شرقی (از زمان خسرو پرویز...) که باعث ضعف ارتش شاهنشاهی شد، ناهم‌آهنگی خاندان پارسی و پَهلَو، بی‌ثباتی و گسست‌های درونی در نظام ساسانی، و اینکه هر اسپهبدی ساز خود را می‌زد - متحد‌شدن قبایل مختلف عرب زیر لوای دین جدید، را هم باید در نظر گرفت. اعراب که پیش‌تر متفرق و در ستیز با همدیگر بودند، با اتحاد تیدیل به قدرتی عطیم شدند که نه تنها بر ساسانیان بلکه بر رم شرقی و...هم غلبه کردند.

• عامل دیگری را هم باید در نظر گرفت. سواره نظام اعراب که بر روی شتر بودند و لباس‌ها و تجهیزات‌شان آنها را بر سواره نظام سنگین زرهپوش ساسانی، از لحاظ مانوور و حرکت برتری می‌داد.
• گفته می‌شود در آغاز، عربها در مواردی بر اسلام آوردن مردم کشورهای فتح شده تاکید نداشتند که ازجمله برای از دست ندادن رقم قابل ملاحظه جزیه بوده‌است. وقتی عده‌ای از خراسان آمدند به واسط (یکی از پادگانهای مهم امویان) و گفتند ما مسلمان شدیم و جزیه نمی‌خواهیم بدهیم. حجاج یوسف دستور داد برشان گرداندند به خراسان که یعنی نه. شما مسلمان نشدید [باید جزیه بدهید].
• اینکه کسانی با انگیزه‌های مالی یا از ترس به دین می‌گرویدند، واقعی‌ست، ولی نه به عنوان پدیده‌ای تاریخی. شاید بشود گفت تحولی تدریجی صورت گرفته و مردم گوناگون با انگیزه‌های گوناگون (در فرآیندی طولانی) تغییر دین دادند. این پروسه‌ نه یک شبه یا ده ساله و بیست ساله، بلکه طی چهار پنج نسل صورت گرفته‌است. اینکه ایرانیان فقط به ضرب شمشیر مسلمان شدند، یا یک سره با آغوش باز به استقبال اسلام رفتند، هیچکدام با داده‌های تاریخی نمی‌خواند.
• پاسخ ایرانیان در پذیرش حکومت اعراب یکنواخت و یکسان نبود و شماری از آنان(بویژه پیشه‌وران و ژنده پوشان) از همان آغاز کار، دین جدید را پذیرا شدند اما از جنگ قادسیه تا جنگ نهاوند هفت سال طول کشید و چنانچه همه ایرانیان راحت تسلیم می‌شدند اینهمه زمان لازم نبود. بعدها هم که اعراب در ایران میخ‌شان را کوبیدند و مستقر شدند نواحی غربی طبرستان و نیز کل ولایت گیلان تا یکی دو سده، تحت سلطه آنان در نیامد. البته، این واقعیت دارد که در زمان پیامبر تعدادی از ایرانیان، در بحرین و یمن داوطلبانه رو به آیین جدید آوردند. بعداً کسان دیگری هم به مرور زمان به اسلام گرویدند. این مسأله عجیب نیست. گروهی از ایرانیان زرتشتی، خیلی پیشتر داوطلبانه، به مزدک و مانی هم گرویده بودند.
• متاسفانه آثار قابل اعتنایی که ایرانیان پیش از اسلام درباره روابط‌شان با اعراب نوشته باشند در دست نیست. آن چه موجود است روایت کسانی است که بعد از اسلام، اینجا و آنجا شنیده و نقل کرده‌اند. به همین خاطر درباره روابط ایران و اعراب و حوادثی که به شکست یزدگرد انجامید، تحلیل‌ها تا اندازه زیادی یک جانبه‌است. می‌بایست روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی هر دو طرف را در دست داشته باشیم که نداریم. گزارش‌ها بیشتر از طرف مسلمانان ارائه شده نه ایرانیانی که حمله اعراب را چشیده و مقاومت کرده بودند. آنچه در مورد هجوم اعراب به صورت مکتوب باقی مانده عموماً منابع دست چندمی هستند که از روی آثاری اقتباس شده که بیش از یک قرن پس از وقوع حوادث، روی کاغذ آورده‌اند. شرح این وقایع قبل از آنکه تاریخ باشند داستان‌سرایی و نقاّلی است و طی سال‌ها از واقعیت فاصله زیادی گرفته‌اند. با این‌حال از بررسی منابع به نظر می‌آید که شمار سپاهیان ایران در جنگ‌های اصلی قادسیه و نهاوند، بسیار بیشتر از سپاهیان اعراب بوده، ایرانیان با شجاعت جنگیده‌اند و تا جای ممکن جلوی پیشرفت اعراب را گرفته‌اند، و پس از شکست هم تلاش در کنار گذاشتن ترتیبات پرداخت مالیات را داشته‌اند.
• امپراتوری ایران (یکی از کهن‌ترین دولت‌های ادامه‌دار تاریخ بشر) بی‌ در‌ و پیکر و بی‌صاحب شده بود و خانه از پای بست ویران. هرمزد و خسرو پرویز، جای اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان نشستند و به تحقیر خاندان‌های کهن پرداخته، امثال بهرام چوبینه و شَهرْبَراز (شهروراز) را رنجاندند و کارهای بزرگ را به فرومایگان سپردند... واقعش این است که در زمان یزدگرد سوم دولت ساسانی همچون کاسهِ ترَک‌خورده بود و اعراب حمله هم نمی‌کردند می‌شکست.

• بررسی دوران ساسانیان در تاریخ ایران(۲۲۶ - ۶۵۱ میلادی) ساده نیست. دشواری کار در آن است که پیش از حمله اعراب، ما به جای تاریخ‏‌نویسی به معنای دقیق کلمه، واقعه‏‌نگاریِ درباری داشتیم که بیشتر انباشته از حماسه رسمی بود. تنها حجم کوچکی از آثار خطی به زبان پارسی‌میانه که معاصر وقوع رویدادهاست باقی مانده که تا اندازه‏‌ای تحت تأثیر مجموعه‏‌های سکه‏‌شناسی و منابع بیگانه است.
• مشکل تاریخ‌نگاری ساسانی و ابتدای دوری اسلامی در مدارک است. با یک شاهنشاهی روبه‌رو هستیم که قدمت آن حدود ۴۰۰ سال است اما متون داخلی که تاریخی باشد وجود ندارد و باید به تاریخ‌نویسانی متوسل شد که از قرن دوم هجری به بعد با نگاهی به گذشته، شروع به نوشتن کرده‌اند. آنها هم بیشترشان مسلمانند و باید ملاحظه کسانی را هم که کتاب‌شان به آنها تقدیم می‌شده، داشته باشند. متون ارمنی و سریانی هم، دید مسیحیت و ضدیت با ساسانی دارند.
• برخی از خانواده‌های اشکانی متحد ساسانیان مانند خانواده بسطام و بندویه در زمان شروع حمله اعراب با رهبران عرب در ارتباط بوده‌اند و رهبران عرب هم در گفتگوهای خود گفته‌اند که تنها خواهان عبور از ایران برای رسیدن به ماوراءالنهر در آسیای میانه و دستیابی به راه‌های بازرگانی هستند و مدعی حکومت و تاج و تخت ایران نیستند و برخی از رهبران نظامی ایران مانند رستم فرخ هرمز در جریان این گغتگوها بوده‌اند.
• داده‌های جدید، وجود شاهنشاهی متمرکز ساسانی را تائید نمی‌کند. از خدای‌نامه‌ها، سکه‌‌ها، مُهر‌ها... همچنین منابع ارمنی، سُریانی، عربی درمی‌بابیم که ساسانیان به معنی واقعی کلمه، قدرت متمرکز نداشتند. از دوره یزدگرد اول به بعد، خانواده‌های پارتی‌ای بودند که پابپای شاهان ساسانی حکومت می‌کردند. 
• در واقع ایرانیان به اهل فارس و اهل «پَهلَو» تقسیم شده و از همین رو در برابر اعراب با هم متحد نشدند و همکاری نکردند که به سود مهاجمین تمام شد. 
• از جمله عواملی که ساسانیان را در برابر اعراب بر زمین کوبید، موارد زیر از اهمیت بیشتری برخوردارند: ۱- بروز جنگ‌های طولانی، با دولت روم شرقی و شکست فاحش ایرانیان از هرقل رومی(هراکلیوس)، ۲- خالی‌شدن خزانه دولت و فشار طاقت‌فرسا بر توده‌های مردم، ۳- اختلافات عمیق بین شاهزادگان، سرداران و طبقات مختلف مردم، ۴- جنگ میان خودی‌ها(سپاهیان رستم فرخ‌زاد و فیروزان) و تحقیر سردارانی چون بهرام چوبینه و مردانشاه، ۵- گرایش خانواده‌های اشکانی متحد ساسانیان به مهاجمین(مانند خانواده بسطام و بندویه که در هنگامه حمله اعراب با آنان سَر و سِر داشتند)، ۶- پیوستن سپاه دیلمی به اعراب، ۷- بلای طاعون، ۸- جهان‏بینى زُروانى و باور ایرانیان به سرنوشت و پذیرش شکست(در جهان‏بینى زُروانى، تقدیر حاکم مطلق است و هیچکس اختیار از خود ندارد و نمى‌‏تواند هم داشته باشد. همه چیز بر پیشانی ما از قبل نوشته شده!)، ۹- فساد و تباهی موبدان و حکومتیان که سرکوب مانویان و مزدکیان را به دنبال داشت، ۱۰- هرج و مرج بعد از قتل خسرو پرویز توسط پسرش شیرویه(قباد دوم)، شیرویه نه تنها در قتل پدرش خسرو پرویز دست داشت، بیشتر شاهزادگان ساسانی را هم از دم تیغ گذراند. هفده یا هجده پسر خسرو پرویز که نام‌شان در روایت حمزه اصفهانی هست، همه به امر شیرویه کشته شدند. تنها یزدگرد از قتل و کشتار او جان به در برد که او هم به بیراهه افتاد، فرسودگی و فساد حاکم بر دربار ساسانی و دستگاه یزدگرد سوّم، بستر این تاریکی است، دستگاه پوسیده‌ای که به قول فردوسی «سگ و یوز و بازش ده و دو هزار، که با زنگ زرّند و با گوشوار»، ضعف و ناتوانی ساسانیان به حدّی رسیده بود که در ظرف ۴ سال(از قتل خسرو پرویز تا به تخت نشستن نوه‌اش یزدگرد سوم)، ده، دوازده پادشاه روی کار آمدند و کنار رفتند، که وضعیت ناگوار این سلسله را در سال‌های آخر خود اثبات می‌کند. بیش از ۴۰۰ سال در ایران دین و دولت با هم قاطی شده بود و مردم به ستوه آمده بودند. جامعه پُر از تبعیض، مالیات پشت مالیات و فساد مغان...، همه، تاثیرات مخرب خودش را می‌گذاشت.

حَمزه پسر آذَرَک

یکی از ایرانیانی که علیه حکومت خلفای عباسی قیام کرد، حَمزه پسر آذَرَک شاری بود. گفته می‌شود او سپاهی بزرگ گرد آورد و توانست که نمایندگان هارون الرشید را شکست دهد و سیستان را از دست آنان خارج کند. مردم سیستان را از دادن خراج به خلیفه بازداشت و خود نیز چیزی از آنان نگرفت. وی سپس خراسان و کرمان را نیز به سیستان افزود. فرمانروای خراسان از هارون کمک خواست و هارون برای حمزه، امان‌نامه‌ نوشت ولی او تسلیم نشد و با سپاهی به مقابله شتافت، اما وقتی به نیشابور رسید شنید که هارون درگذشته‌است.

خود وی نیز در زمان فرمانروایی مأمون به سال ۲۱۳ هجری درگذشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بابک خرمدبن

مَزْدَک اصلاح‌گر اجتماعی در زمان شاهنشاهی ساسانی (در دورهٔ پادشاهی قباد یکم) مروج آیینی بود که تحت تأثیر باورهای مانی قرار داشت.

قضیه مزدک از قضایایی است که نظرپردازی درباره آن خیلی بیشتر از داده‌هایی است که راجع به او رسیده، و منابع مربوط به وی حدود ۳۰۰ سال پس از قتلش نوشته شده‌است. به نظر می‌رسد وی موبدی بود که تفسیر متفاوتی از اوستا و قوانین زرتشتی در آنزمان داشت. پیش از ظهور مزدک قدرت شاه در مقابل اشراف و روحانیون رو به افول گذارده بود اما همراهی مزدکیان با قباد از قدرت و نفوذ رقبای شاه کاست و آیین مزدک هم از مرزهای ایران پا فراتر گذاشت. قباد سعی کرد با پیش کشیدن مزدک کمر نجبا را بشکند تا بتواند تغییراتی را که در اجتماع لازم می‌بیند انجام دهد.

در شاهنامه به اولین حضور مزدک در دربار قباد اشاره شده‌است:

بیامد یکی مرد مزدک بنام

سخنگوی با دانش و رای و کام

گرانمایه مردی و دانش فروش

قباد دلاور بدو داد گوش

بنا بر روایت فردوسی در شاهنامه پس از گرویدن قباد به آیین مزدک بر تعداد مزدکیان هر روز افزوده می‌شد. قباد دین مزدک را نه‌تنها بین مردم سرزمین خود رواج داد، بلکه در مناطق تابع کشور ایران مثل اعراب نجد و حجاز نیز به گسترش آن دست زد اما وی در اواخر پادشاهی خود از حمایت مزدکیان دست کشید و همین امر موجب حذف مزدک و مزدکیان به‌دست خسرو یکم (انوشیروان) شد. «نگون‌بخت را زنده بر دار کرد...»

 

 

منابع تاریخی علل گوناگونی برای دشمنی خسرو انوشیروان با مزدکیان برشمرده‌اند؛ برخی حمایت مزدکیان از به‌تخت‌نشاندن کاووس، برادر خسرو انوشیروان و پسر دیگر قباد، را علت اصلی این دشمنی دانسته‌اند. بهرحال آیین مزدک یکسره نابود نشد، بلکه در قالب جنبش‌های جدید ادامه یافت. از معروف‌ترین آن‌ها که بعدها بر سر زبان افتاد می‌توان به جنبش خُرَّمْ‌دینان و چهره بارز آن بابک اشاره کرد. بابک خرم دین.

از کوهسار پُر از سبزه سهند

آمد به گوش خسته تاریخ این صدا

من بابکم سلاله و فرزند بابکان

جان می‌دهم که تا نشود کشورم فنا

خونش به پای خاک وطن ریخت وین عجب

بویش به جای مانده چو عطر اقاقیا

 

سال ۲۱۸ که معتصم عباسی جای مامون را گرفت دستگاه خلافت رو به ضعف گذارد و آغاز استیلای لشکریان بواسطه ظهور بابک در آذربایجان و ارمنستان پدید آمد. بابک خرم دین در زمان مأمون عَلم عصیان برداشت و مامون بارها سپاهش را به جنگ او فرستاد اما کاری از پیش نمی‌بردند، معتصم که به خلافت رسید کار بابک را خطرناک دید پس به سرکوب او همت گمارد و سپاهیان خود را به سرکردگی افشین بجنگ وی فرستاد. افشین با دوز و کلک بر بابک دست یافت و او را به سامرا آورد. پسر معتصم و سایر افراد خاندان خلافت پیشواز افشین آمدند و باور نمی‌کردند که از خطر بابک نجات یافته‌اند، چه بابک سراسر امپراطوری را به وحشت انداخته و بسیاری از سرداران مأمون و معتصم را شکست داده بود، از آنرو گرفتاری بابک برای معتصم پیروزی بزرگی بشمار می‌رفت و دستور داد وی را در شهر گردانیده و بعد نزد او بیاورند و همین که بابک وارد شد به امر خلیفه، دست و پایش را بریدند، سپس سرش را کندند و تنش را در سامرا بدار آویختند. معتصم آن روز را جشن گرفت و به افشین و همراهانش خلعت و جواهر بسیار داد بعد از آن شاعران را وادار ساخت به خدمت افشین بروند و او را مدح و ثنا بگویند. بابک از پیروان جنبش خُرَّمْ‌دینان بود که پس از مرگ اَبومُسْلِمِ خُراسانی، بر خلافت عباسی شورید. در آن دوران، آذربایجان آن روز (که از شرق به دریای خزر، از شمال به امپراتوری خزران، از غرب به بیزانس و از جنوب به خلافت عباسی محدود می‌شد)، کانون مقاومت علیه خلافت بود و توسط بابک رهب‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ری می‌شد. خلفا تاب تحمل او را نداشتند. بابک به دار کشیده شد اما اعدام وی پایان جنبش خُرَّمْ‌دینان نبود و آن‌ها ادامه حیات دادند.

گویا نخستین گزارش زندگانی بابک را واقدی، نوشته که احتمالاً توسط مَقدِسی مورد استفاده قرار گرفته‌است. بقیهٔ منابع کمتر در این باره توضیح داده‌اند. متونی که بیش از همه، جنبش خرمدینی را یاد می‌کند آثار ابن ندیم، طبری و خواجه نظام الملک است. دکتر غلامحسین صدیقی در کتاب خود زیر عنوان «جنبش‌های مذهبی ایران در قرن دوم و سوم هجری» به خُرَّمْ‌دینان نیز پرداخته و به شماری از منابعی که زندگانی بابک را ذکر کرده‌اند، اشاره نموده‌است. محدوده قلمرو بابک ارتفاعاتی بود که از شرق به دریای کاسپین و ناحیه شروان و شماخی، از غرب تا ناحیه جلفا و نخجوان و مرند، از شمال تا ساحل رود ارس و دشت مغان و از جنوب تا نزدیک اردبیل و...کشیده شده‌است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مازیار

مازیار رهبر خیزش دربرابر چیرگی خلافت عباسی، بر ایران، شش سال و اندی پس از آغاز خلافت معتصم، علیه دستگاه قدرت شورید. پایتخت مازیار شهریارکوه (کوهستانی در البرز) بود. او پس از حکومت بر طبرستان به فکر دستیابی به گیلان و دیلمستان و یک دست کردن حاکمیت سراسر منطقه افتاد. بعدها به خودسری روآورد و مخالفین درانداختند که قصد شورش بر خلیفه و اعلام استقلال دارد. سال ۲۱۹ زمانی که بابک به دست خلیفه افتاد، مازیار، مخالفت با دربار بغداد را در طبرستان شدت بخشید. او سال ۲۲۴ قمری آشکارا بر خلیفه خروج کرد و کشاورزان را واداشت تا بر صاحبان خود بشورند و اموال آنان را به غارت ببرند. معتصم شورش مازیار را نه فقط بر ضد طاهریان بلکه بر ضد خود و اسلام جلوه داد و عبدالله بن طاهر را مأمور سرکوب آن کرد. مازیار سرانجام به اسارت طاهریان درآمد، به سامره فرستاد شد و به قتل رسید.

...

همنشین بهار 

http://www.hamneshinbahar.net 

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook

HAMNESHINE_BAHAR@YAHOO.COM  /  HAMNESHINBAHAR DOT NET © 2012
بازچاپ مطالب این سایت با آوردن نام منبع آزاد است.