جمعه ۳۱ فروردین ۱۴۰۳ / Friday 19th April 2024

 

 

عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۳)
Anglo-Persian Treaty of 1812
عهدنامهٔ مُفَصّل

 
 
آهنگ آغاز و پایان ویدئو Frühlingsstimmen (صدای بهار) از یوهان اشتراوس پسر Johann Baptist Strauß
«این خجسته اوراق دسته گلی است که از گلزار بی خار وفاق رسته و به دست وکلای حضرتین علیتین برسم عهدنامهٔ مُفَصّل بر طبق صدق خلوص پیوسته می‌گردد»(مقدمه قرارداد)
خانم‌ها و آقایان محترم، خواهران و برادران عزیز، دوستان دانشور و فرهنگ‌ورز، سلام بر شما. در ادامه بحث «عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار» اکنون به عهدنامهٔ مُفَصّل که بیش از دو قرن پیش، بین ایران و انگلیس امضا شده، می‌پردازم. در این مقاله متن کامل پیمان مزبور را هم افزوده‌ام.
پیشتر در مورد پیمان فینکنشتاین Treaty of Finckenstein و قرارداد مُجمَل (عهدنامهٔ مقدماتی) The 1809 treaty توضیح داده‌ام که بصورت مقاله و ویدئو، در سایت خودم موجود است. ضرورت طرح اینگونه مباحث آشنایی با تاریخ پُر فراز و نشیب میهن ماست که غالباً با آن بیگانه‌ایم. درست است که در گذشته نباید زیست اما به گذشته باید نگریست.
به قول شکسپیر در نمایشنامه توفان: What's Past Is Prologue گذشته پیش درآمد اکنون است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ایران را در حالت ضعیف و توحش و بربریت نگاه داریم
«عقیده صریح و صادقانه من این است که چون مقصود نهایی ما صیانت هندوستان می‌باشد بهترین سیاست این خواهد بود که ایران را در حالت ضعیف و توحش و بربریت نگاه داریم و سیاست دیگری را تعقیب نکنیم…»
...
عبارت فوق بخشی از کتاب خاطرات «سرگوراوزلی» اولین سفیر انگلیس در ایران است. وی در ژوئیه ۱۸۱۰م/۱۱۸۹ش به اتفاق میرزاابوالحسن خان شیرازی نماینده ایران که به عنوان مترجم، وی را همراهی می‌کرد، از لندن به تهران آمد. نخستین وظیفه‌اش آن بود که از کدورت بین ایران و انگلیس بکاهد و موافقت فتحعلی شاه را نسبت به پیمان قطعی با انگلستان که متن پیشنهادی آن را از لندن با خود آورده بود جلب کند. با عدم نتیجه‌گیری ایران از نزدیکی به فرانسه و عهدنامهٔ فینکنشتاین، بعد از قرارداد مُجمَل، مذاکرات نمایندهٔ سیاسی انگلیس و مقامات ایرانی به انعقاد یک پیمان تازه (عهدنامهٔ مُفَصّل) انجامید که جایگزین عهدنامهٔ مُجمَل شد. بنا بر عهدنامهٔ مُفَصّل که ۱۴ مارس ۱۸۱۲ بین دو کشور به امضا رسید، دولت ایران در جهت حفظ مصالح و منافع دولت انگلستان تعهدات صریح و روشنی برعهده گرفت، بی آنکه طرف مقابل متقابلاً تعهداتی قطعی بپذیرد. عهدنامهٔ مُفَصّل علاوه بر شاه، به تأیید و امضای ولیعهد نیز رسید. 
انگلیس که براساس عهدنامهٔ مُفَصّل متعهد شده بود ایران را در زمان حمله هریک از کشورهای اروپائی از جمله روسیه مورد مساعدت نظامی و مالی قرار دهد، نه تنها چنین نکرد بلکه به خاطر توافقی که با روسیه برای جنگ مشترک با فرانسه انجام داده بودند همه تلاش خود را به کار بست تا روسیه را راضی نگه دارد و او را از باتلاق ایران سرافراز بیرون آورد. جنگ ایران و روس همچنان ادامه داشت و انگلیس که با عهدنامهٔ مُفَصّل ایران را از هر نوع کمک کشورهای اروپایی دیگر محروم ساخته بود، دَبّه درآورد و هیچ کمک مؤثری نکرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عهدنامهٔ مُفَصّل، مُکمّل قرارداد مُجَمل به‌شمار می‌رفت
در عهدنامهٔ مُفَصّل با اشاره به اینکه خلیج فارس، دریایی ایرانی است، ذکر شده، انگلیس قبل از استقرار در هر نقطه از آن باید از ایران اجازه بگیرد. عهدنامهٔ مُفَصّل، مُکمَل قرارداد مجمل به‌شمار می‌رفت و برپایهٔ آن دولت انگلستان متعهد شد که هرگاه دولت ثالثی به ایران حمله کند، جنگ‌افزار، مهمات و کمک نظامی در اختیار ایران قرار دهد و هم‌چنین کمک مالی خود را در دوران جنگ به سالی دویست هزار تومان افزایش دهد...
همچنین ۳۰ هزار قبضه تفنگ و ۲۰ عراده توپ به دولت ایران بدهد و سی افسر و مستشار نظامی برای تعلیم ارتش ایران، بفرستد. اما دولت بریتانیا که جلوگیری از پیشرفت ناپلئون در دستور کارش بود، کمی بعد - ۱۶ ژوئیه ۱۸۱۲ - با امپراتوری روس رویهم ریخت. یکسال بعد - ۱۸۱۳ میلادی - وقتی ارتش تزار بخش‌های دیگری از تالش را اشغال کرد. دولت ایران بر پایهٔ عهدنامهٔ مُفَصّل از دولت انگلیس تقاضای کمک و درواقع عمل به مفاد قرارداد مُفَصّل کرد. اما دولت بریتانیا ایران را تنها گذاشت و به اصطلاح خر خودش را سوار شد. انگار نه انگار که قراردادی بسته‌است!
تازه، دولت انگلیس می‌خواست ایران با روسیه، کنار بیاید (از حق خود بگذرد) تا روسیه تمام توجه خود را معطوف اروپا کند. سفیر انگلیس در ایران، زیر پای فتحعلی شاه نشست و در گوشش خواند که بعد از پذیرش صلح توسط ایران، شخصاً وساطت خواهد کرد تا روسیه بخش‌هایی از خاک ایران را که تصرف کرده، به ایران بازگرداند!
فتحعلی شاه بدرستی می‌گفت چرا در هنگام تنظیم عهدنامهٔ مُفَصّل چنین کاری نکردید و همین حالا چرا مساعی خود را برای خروج نیروهای روس از مناطق قفقاز به کار نمی‌برید؟!
آخر سر، پس از ده سال جنگ بین ایران و روسیه، با وقوع اولین شکست مهم ایران در نبرد اصلاندوز (نزدیک رود ارَس)، دولت ایران که دربرابر روسیه تنها مانده بود، زیر فشار دولت انگلیس مجبور به انعقاد معاهدهٔ به اصطلاح صلح یعنی قرارداد گلستان با روسیه شد. این قرارداد ننگین، در سال ۱۸۱۳ میلادی، و در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، در آبادی گلستان منعقد شد و در پی آن، مناطقی از خاک ایران جدا و به خاک روسیه ضمیمه شد. در قسمت بعد آن را به شرح‌تر توضیح خواهم داد.
متن عهدنامهٔ مُفَصّل 
الحمد لله الوافی الکافی 
اما بعد، این خجسته اوراق دسته گلی است که از گلزار بی خار وفاق رسته و به دست وکلای حضرتین علیتین برسم عهدنامهٔ مُفَصّل بر طبق صدق خلوص پیوسته می‌گردد. چون قبل از اینکه عالی جاه زبده السفرا سر هرفرد جانس برونت از جانب دولت انگلیس به جهت تمهید مقدٌمات یکجهتی دولتین وارد دربار شهریاری شده بود و عهدنامهٔ مجملی فیمابین وکلای دولت علیٌه ایران: اجل الکفات الفخام، فخرالصداره و الوزراه و الاحتشام، میرزا شفیع، صدراعظم و امیرالامراء الکرام المؤتمن الحضره العٌلیه العالیٌه، امین الدٌوله البهیٌه السنیٌه قواماً للجلاله و النباله، حاجی محمٌد حسین خان مستوفی الممالک دیوان معظٌم با مشارالیه که وکیل و سفیر دولت بهیٌه انگلیس بود به شروط چند که تبیین و تعیین آن به عهدنامهٔ مُفَصّل رجوع شده مرقوم گردیده بود، حال که عالی جاه رفیعجایگاه، عزت و فخامت همراه، شهامت و صداقت اکتناه، فطانت و درایت آگاه، دولتخواه بلاانتباه، سر گور اوزلی برونت ایلچی بزرگ دولت مزبور برای اتمام عهود و انجام مقاصد حضرتین شرفیاب التزام درگاه خلایق پناه پادشاهی می‌باشند و از جانب آن فرخنده دولت وکیل و کفیل مهمٌات یکجهتی است وکلای این همایون حضرت قاهره به صلاح و صوابدید مشارالیه شروع در تفصیل عهود کرده و تفصیل مقاصد از قراری است که در فصول لاحقه دوازده‌گانه شرح داده خواهد شد و امور متعلقه به تجارت و معاملات مملکتین از قراریست که در عهدنامهٔ تجارنامه جداگانه و مُفَصّل خواهد گشت. 
فصل اول 
اولیای دولت علیه ایران بر خود لازم داشتند که از تاریخ این عهدنامهٔ فیروز، هر عهد و شرطی که با هر یک از دولتهای فرنگ بسته‌اند باطل و ساقط سازند و لشکر سایر طوایف فرنگستان را از حدود متعلقه به خاک ایران راه عبور به طرف هندوستان و سمت بنادر هند ندهد و أحدی از این طوایف را نگذارند که داخل مملکت ایران شوند و اگر طوایف مزبور خواهند که از راه خوارزم یا تاتارستان و بخارا و سمرقند و غیره عبور به مملکت هند نمایند، شاهنشاه ایران حتی المقدور پادشاهان و والی‌ها و اعیان آن مسالک را مانع شوند و از راه طوایف مزبور را بازدارند، خواه از راه تهدید و تخویف و خواه از راه رفق و مدارا. 
فصل دویٌم 
 اگر دشمنی از طوایف فرنگ به مملکت ایران آمده باشد یا بیاید و اولیای دولت علیٌه ایران از دولت بهیٌه انگلیس خواهش اعانت و امداد نمایند، فرمانفرمای مملکت هند از جانب دولت بهیٌه انگلیس هرگاه امکان و قدرت داشته باشد بقدری که خواهش اولیای دولت علیٌه ایران باشد عسکر و سپاه از مملکت هندوستان روانه سمت ایران نمایند و اگر به علت بعضی گرفتاریها فرستادن عسکر امکان نداشته باشد هر ساله مبلغ دویست هزار تومان به جهت اخراجات سپاه بسر کار دولت علیٌه ایران بدهد و مادام که جنگ و جدال با طوایف مزبوره در میان باشد وجوه مزبوره برقرار کارسازی شود. چون وجوه نقد مزبور برای نگاه داشتن قشون است ایلچی دولت بهیٌه انگلیس را لازم است که از رسیدن آن به قشون مستحضر و خاطر جمع بشود و بداند که در خدمات مرجوعه صرف می‌شود. 
فصل سیٌم 
اگر احیاناً طایفه فرنگ را که با دولت علیه ایران نزاع و جدال دارند با دولت بهیٌه انگلیس مصالحتی اتفاق افتد، پادشاه والاجاه انگلستان کمال سعی و دقت را نماید که فیمابین آن طایفه و دولت علیه ایران نیز رفع دشمنی و نزاع شده صلح واقع گردد و اگر این سعی بجا نیفتد، پادشاه ذیجاه انگلستان بطریقی که مرقوم شد از مملکت هند عسکر و سپاه به کمک ایران مأمور کند، یا اینکه دویست هزار تومان مقررٌه را برای خرج عسکر و غیره کارسازی نماید و این اعانت و امداد مادام که جنگ فیمابین دولت علیٌه ایران و آن طایفه باشد و رفع جدال نشود و آن طایفه با ایران صلح ننمایند و به شروط مرقومه مُفَصٌله درین امداد کوتاهی نماید پرداخت شود، و در صورتی که صلح فیمابین آن طایفه و دولت بهیٌه انگلیس اتفاق افتد باز هر وقت اولیای دولت علیٌه ایران خواهند، جنگ و جدال با آن طایفه نشود، معلم و غیره به جهت تعلیم و تعلم سپاه ایران خواهند، اولیای دولت انگلیس بشرط فراغت وقت به قدر مقدور البته مضایقه نخواهد کرد. 
فصل چهارم 
چون قرارداد مملکت ایران این است که مواجب قشون شش ماه به شش ماه پیش داده می‌شود، قرارداد تنخواه که به عوض عساکر از دولت بهیٌه انگلیس داده شده چنین شد که تنخواه مزبور را ایلچی آن دولت بهیٌه هر چه ممکن شود زودتر و پیشتر مهم سازی نماید. 
فصل پنجم
هرگاه طایفه افاغنه را با اولیای دولت بهیٌه انگلیس نزاع و جدالی باشد اولیای دولت علیه ایران لشکر تعیین نموده، به قسمی که مصلحت دولتین باشد به دولت بهیه انگلیس اعانت و امداد نمایند و وجه اخراجات آنرا از اولیای دولت بهیه انگلیس بگیرند، از قراری که اولیای دولتین قطع و فصل خواهند کرد. 
فصل ششم 
اگر جنگ و نزاعی فیمابین دولت علیه ایران و افغان اتفاق افتد، اولیای دولت بهیه انگلیس را در آن میان کاری نیست و به هیچ طرف کمک و امدادی نخواهند کرد، مگر اینکه به خواهش طرفین واسطه صلح گردند. 
فصل هفتم 
در صورتی که در سواحل دریای قلزم چوب و اسباب مهیٌا شود و شاهنشاه ایران خواهش فرماید که از خورهای بحر مزبور کشتیهای جنگی بسازند، پادشاه ذیجاه انگلستان اجازت به معلم و عمله کشتی ساز و غیره از دارالسلطنه لندن و هم از بندر بمبئی عطا نمایند که به خدمت شاهنشاه ایران حاضر و به خدمت مرجوعه مأمور شوند و مواجب و اخراجات آن با سرکار پادشاه جم جاه دولت علیٌه ایران باشد بموافق قراری که با ایلچی دولت بهیٌه انگلیس داده خواهد شد. 
فصل هشتم 
اگر از رؤسای ایران کسی بخواهد دشمنی کند و یاغی شود و فرار به ولایت انگلیس نماید، به محض اشارت امنای دولت علیه ایران آن کس را از ولایت مزبور بیرون کنند و اگر بیرون نرود او را گرفته روانه ایران نمایند و در صورتی که پیش از رسیدن آن کس به ولایت مزبور اشارتی از امنای دولت علیٌه ایران دربارهٔ او به حاکم آن حدود رسد آن کس را رخصت فرود آمدن ندهد و اگر بعد از ممانعت آن کس فرود آید او را گرفته روانه ایران نمایند. 
فصل نهم 
اگر در بحرالعجم اولیای دولت بهیٌه ایران را امدادی ضرور شود، اولیای دولت بهیٌه انگلیس بشرط امکان و فراغت بال در آن وقت کشتی جنگ و قشون بدهند و اخراجات آنرا موافق برآورد آن وقت قطع و فصل نموده بازیافت نمایند کشتیهای مزبور بر آن خورها و لنگرگاه‌ها عبور کند که امنای دولت علیٌه ایران نشان بدهند و از جای دیگر بی رخصت و ضرورتی عبور نکنند. 
فصل دهم 
مواجب صاحبان و عمله و معلم و غیره را امنای دولت بهیٌه انگلیس خواهند داد ولیکن چون شاهنشاه جم جاه ایران نخواستند که کسی که به خدمت ایشان مشغول باشد از عنایات خسروانی بی بهره باشند، لهذا از وفور عنایت به موجب تفصیل ذیل و علی قدر مراتبهم مواجب در وجه هر یک برقرار فرمودند: 
صاحبان و معلمان که اکنون در رکاب ظفر انتساب شاهنشاه جم جاه ایران مشغول خدمت می‌باشند و هر یک از صاحبان مرتبه‌های مُفَصّله حشو که بعد از این حاضر شوند از قراری که در حشو مشخص شده‌است موافق مرتبه به هر یک انعام داده خواهد شد و هر یک از ایشان که بر سایر ملتزمین و حاضرین بزرگترین و حکمران باشد نصف آنچه موافق مرتبه برای او مقرر و مشخص شده‌است علاوه انعام داده خواهد شد و اگر خدا نخواسته یکی از ایشان در خدمت مرجوعه کوتاهی کند به مجرٌد اظهار آن به ایلچی، از خدمت شاهنشاه رانده خواهد شد. 
فصل یازدهم 
چون منظور هر دو پادشاه آن است که این عهد جاوید مهد أبدالاباد مابین اولاد و احفاد امجاد پایدار و برقرار بماند، لهذا از هر دو طرف بهی الشرف قرارداد چنین شد که هر یک از کواکب فروزان سپهر پادشاهی که ولیعهد دولت و زینت بخش سریر سلطنت باشد، با دولت دیگر عهود یکجهتی و دوستی را پایدار داشته این طریق انیقه را ممضی و معمول دارند و هرگاه ولیعهد یکی از دولتین علیٌتین محتاج به اعانت جدیدی از دولت دیگر گردد، به طریقی که پیشرفت و اصلاح دولتین و مملکتین و مقدور طرفین باشد مضایقه و کوتاهی در امداد و اعانت ننماید و اعانت و امدادی که الحال از قرار تفصیل فصول سابقه در این عهدنامهٔ میمونه مشخص شده‌است باید با ولیعهد نیز مستمر و برقرار باشد. 
فصل دوازدهم 
چون از قراری که بر اولیای هر دو دولت واضح و از مکنون دل و ضمیر یکدیگر واقف شده‌اند، منظور از این عهد دوستی ازدیاد قوت هر دو دولت و وسعت هر دو مملکت است و هر یک را پیشنهاد خاطر این است که تقویت یکدیگر کرده، به امداد یکدیگر بر مملکت طرفین افزوده باشند و مطلب و خواهش امنای دولت بهیٌه انگلیس این است که دولت علیٌه ایران روز بروز زیاده قوی و مستحکم گردد و از خارج کسی نتواند دخل در مملکت مزبور نماید و به امداد دولت بهیٌه انگلیس دولت و مملکت و رعیٌت ایران قوی گردد و اگر بر سر امور داخله مملکت ایران فیمابین شاهزادگان یا امراء و سردارها مناقشی روی دهد، دولت بهیٌه انگلیس را در این میانه کاری نیست تا شاه وقت خواهش نماید و اگر أحدی از مشارالیهم ولایتی و جایی از خاک متعلقه به ایران را به آن دولت بهیه بدهند که به ازای آن کمک و اعانتی نمایند، هرگز اولیای دولت بهیٌه انگلیس به این امر اقبال نکرده پیرامون آن نخواهند گشت و دخل و تصرٌف در ممالک متعلٌقه به ایران هرگز نخواهند نمود.
... 
تمٌت الفصول بالیمن و السعاده. امید که این عهد میمون خجسته با فواید و نتایج نیک تا ابد منعقد و پیوسته ماند. این عهدنامهٔ میمون را ما که وکلای حضرتین علیتین می‌باشیم به صداقت و راستی مشحون به فصول دوازده‌گانه مستحکم و منعقد داشته دستخط و مهر گذاشته‌ایم، به تاریخ چهاردهم ماه مارچ سنه یک هزار و هشتصد و دوازده عیسویه مطابق بیست و نهم شهر صفر المظفر سنه یک هزار و دویست و بیست و هفت هجریه مصطفویه علی هاجرها السلام و التحیٌه التحریر فی دارالخلافه طهران صانها الله تعالی عن الحدثان.
... 
هو 
سواد امضای مرحوم نایب السلطنه عباس میرزا: 
چون اعلیحضرت قدر قدرت فلک رتبت، شاهنشاه عالم پناه نیابت سلطنت و دولت ابد مدت قاهره را به ما مفوض فرموده، لهذا قبول نموده حسب‌الامر حضرت ظلٌ اللهی بر ذمٌت همٌت بزرگانه خود لازم شمردیم که همین عهد میمون خجسته که مابین دولتین بسته و محکم گردیده‌است به شرطی که در عهدنامهٔ میمونه مبسوط و مشروح است از حال تحریر الی انقراض زمان فیمابین ما و اخلاف کبار این دودمان خلافت نشان با حضرت ولیعهدان دولت بهیٌه انگلیس مستمر و برقرار باشد و تخلف و تجاوز روی ندهد، والسلام خیر ختام.
 
 
 

 

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook