عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۴)
عهدنامهٔ گلستان
Гюлистанский договор

https://www.youtube.com/watch?v=xY0pINFSqf0 

آهنگ آغاز و پایان ویدئو، لاکامپانِلا La Campanella (زنگ کوچک)، از «نیکولو پاگانینی» است. این نام را «فرانتس لیست» به موومان سوم از ویولن کنسرتوی شمارهٔ ۲ پاگانینی، داد. وجه تسمیهٔ آن این است که صدای یک زنگ کوچک در سراسر قطعه به گوش می‌رسد و با ویولن همراهی می‌کند.

با این عهدنامهٔ که در روستای گلستان از محال قره‌باغ امضا شد، ارمنستان، ایالات شرقی و تمام شهرها و روستاهای مناطق غربی گرجستان در ساحل دریای سیاه، از ایران سلب، و به روسیه تزاری واگذار شد. همچنین ۱۴ ولایت قفقازی ایران، ازجمله چچن، اینگوشتیا Ingushetia، گنجه، قره‌باغ، شیروان، بادکوبه، آبخاز، آچوق‌باشی...، و داغستان. بخشی از سرزمین تالش و سواحل ارزشمند دریای کاسپین(دریای خزر) هم از دست رفت و حاکمیت بدون منازع ایران بر دریای مزبور خدشه‌دار گردید. سرزمین‌های جدا شده از ایران در این قرارداد، امروز بخشی از ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و روسیه هستند. منطقه‌ای به وسعت تقریبی ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع خاکی و ۱۲۰ هزار کیلومتر مربع آبی از مساحت دریای کاسپین(خزر). از آنجا که عهدنامهٔ گلستان برآمده از جنگ‌های ایران با روسیه تزاری است، ابتدا به جنگهای ده ساله دو کشور - از ۱۱۸۲ تا ۱۱۹۲ خورشیدی اشاره می‌کنم تا پیش‌‌زمینه‌های عهدنامهٔ مزبور روشن شود. در این مقاله متن کامل عهدنامهٔ گلستان را نیز افزوده‌ام. 

سال ۱۱۷۹ خورشیدی گیورگی دوازدهم ( გიორგი XII) حاکم گرجستان رسماً تحت‌الحمایگی روس‌ها را پذیرفت اما برادرش که مخالف الحاق گرجستان به روسیه بود به دربار ایران پناهنده شد.

سال ۱۱۸۳ که بین ایران و روسیه تزاری جنگ شدت گرفت و شاه قاجار دید سُمبه خیلی پرزور است به ناپلئون بناپارت امید بست تا شاید گره از کار فروبسته او بگشاید. ناپلئون بناپارت البته بدش نمی‌آمد که از طریق ایران راهی هندوستان شود و جلو تر، نمایندگانی به کشور ما فرستاده بود. در بخش نخست «عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار» اشاره شد که با امضای «عهدنامهٔ فینکنشتاین»، ظاهراً قرار شد فرانسه همه تلاشش را بکند تا روسها دست از گرجستان بردارند و خاک ایران را ترک کنند! فرانسه همچنین تعهد داد به صاحب منصبان سپاه ایران فنون جنگ بیآموزد و نیروهای نظامی را نو نوار کرده، سبک‌ و روش جدید نظامی آموزش دهد. در همین رابطه هیئت نظامی فرانسوی به ریاست ژنرال گاردان راهی ایران شد. اما هنوز آنان به کشور ما نرسیده و جاگیر پاگیر نشده بودند که ورق برگشت و فرانسه و روسیه از در صلح و صفا درآمدند و تعهدات ناپلئون پا در هوا ماند. فتحعلی‌شاه تصور می‌کرد در رابطه با خواست ایران و بیرون راندن روسها از گرجستان، ناپلئون کاری می‌کند کارستان، ولی این خیال محض بود. وی تنها گفت حاضر است اگر ایران قصد مصالحه و کنارآمدن با روسها را داشته باشد وساطت کند تا همه چیز به خیر بگذرد! هر چند هیئت نظامی فرانسوی آموزشهای خودش را به نیروهای نظامی ایرانی می‌داد ولی از بابت گرجستان. مسأله تمام شده بود.

سال ۱۱۸۸ خورشیدی، میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی شیرازی، به عنوان سفیر ایران در لندن انتخاب و اعزام شد. انگلیس هم نماینده خودش را مشخص می‌کند و چندی بعد «سِر گور اوزلی» Sir Gore Ouseley اولین سفیر انگلیس در کشور ما به بوشهر می‌رسد و بفرموده، برای ختم درگیری بین روسیه و ایران وارد کار می‌شود. تلاشی که در نهایت به عهدنامهٔ گلستان و ترکمانچای می‌انجامد.

شکست ایران در اصلاندوز باعث از دست‌رفتن کلیه قوا و تجهیزات نظامی شد و سپاهیان عباس میرزا در نهایت آشفتگی پراکنده و آواره شدند. اوضاع که به اینجا رسید، گور اوزلی زیر پای شاه نشست و تا توانست به گوشش خواند که صلاح است با روسیه کنار بیاید...

متن کامل عهدنامهٔ گلستان 
Гюлистанский договор

اعلیحضرت قضا قدرت رایت پادشاه جمجاه و امپراتور اکرم عالی دستگاه مالک بالاسقلال کل ممالک انمپریه اروسیه اعلیحضرت قَدر قدرت کیوان رفعت پادشاه اعظم سلیمان جاه مالک بالاستقلال ممالک شاهانه ایران به ملاحظه‌ی کمال مهربانی و اشفاق علیتین که درباره‌ی اهالی و رعایای متعلقین دارند به دفع و رفع امور عداوت و دشمنی که برعکس رأی شوکت آرای ایشان است طالب و باستقرار مراتب مصالحه‌ی میمونه و دوستی جواریت سابقه‌ی مؤکده را در بین الطرفین راغب می‌باشند با حسن الوجه رأی علیتین قرار گرفته در انجام این امور نیک و مصوبه از طرف اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم و ایمپراطور بالاستقلال کل ممالک روسیه بعالیجاه معلی جایگاه جنرال لیدنانه روسیه سپهسالار روسیه و مدیر عساکر ساکنین جوانب قفقازیه و گرجستان ناظم امور و مصالح شهریه ولادت غوغانای و گرجستان و قفقازیه و حاجی طرخان و کارهای عالی ثغور و سرحدات این حدودات و سامان امر فرمای عساکرسفاین بحر خزر صاحب حمایل الکسندر نویسکی ذیحمایل مرتبه‌ی اولین آتابای مرتبه دار رابع عسکریه مقتدره حضرت گیورکی صاحب نشان و شمشیر طلا المرقوم بجهت رشادت و بهادری(نیکولای رایشخوف) اختیار کلی اعطا شده اعلیحضرت کیوان رفعت والا رتبت پادشاه اعظم بالاستقلال ممالک ایران هم عالیجاه معلی جایگاه ایلچی بزرگ دولت ایران که مأمور دولتین روس و انگلیس بودند عمده الامراء و الاعیان مقرب درگاه ذیشان و محرم اسرار نهان و مشیر اکثر امور دولت بهیه‌ی ایران از خانواده‌ی دودمان وزارت و از امرای واقفان حضور در مرتبه‌ی دوم آن صاحب عطایای خاص پادشاهی خود از خنجر و شمشیر و کارد مرصع و استعمال ملبوس و اسب مرصع یراق میرزا ابوالحسن خان را که در این کار مختار بالکل نموده‌اند حال در معسکر روسیه رودخانه زیروه(۲) من محال گلستان متعلقه ولایت قراباغ ملاقات و جمعیت نمودند. بعد از ابراز و مبادله مستمسک مأموریت و اختیار کلی خود بیکدیگر و ملاحظه و تحقیق امور متعلق مصالحه‌ی مبارکه بنام نامی پادشاهان عظام قرار و بموجب نامجات طرفین قیود و فصول و شروط مرقومه را الی الابد مقبول و منصوب و استمرار می‌داریم.

فصل اول - بعد از این امور جنگ و عداوت و دشمنی که تا حال در دولتین روسیه و ایران بود بموجب این عهدنامه الی الابد مقطوع و متروک و مراتب مصالحه اکیده در دوستی و وفاق شدید فیمابین اعلیحضرت قضا قدرت پادشاه اعظم امپراتور مالک بالاستقلال کل ممالک روسیه و اعلیحضرت خورشید رایت پادشاه داراشوکت ممالک ایران و وارث ولیعهدان عظام و میانه دولتین علیتین فخام ایشان پایدار و مسلوک خواهد بود.

فصل دوم - چون بیشتر بموجب اظهار و گفتگوی طرفین قبول و رضا در بین دولتین شده‌است که مراتب مصالحه در بنای اسطاطسکوا و پرزندیم باشد یعنی طرفین در هر موضع و حالی که الی قرارداد مصالحه الحال بوده‌است از آن قرار باقی و تمامی اولکای ولایات خوانین نشین که تا حال در تحت تصرف و ضبط هر یک از دولتین بوده کماکان در ضبط و اختیار ایشان بماند لهذا در بین دولتین علیتین روسیه و ایران بموجب خط مرقومه ذیل مستور و سرحدات مستقر و تعیین گردیده‌است از ابتدای ارضی آدینه بازار بخط درست از راه صحرای مغان تا به معبریدی بلوک رود ارس و از بالای کنار رود ارس تا اتصال و الحاق رودخانه‌ی کپینک چای به پشت کوه مقری و از آنجا خط حدود سامان ولایات قراباغ و نخجوان و ایروان و نیز رسدی از سنور گنجه جمع و متصل گردید بعد از آن حدود مزبور که بولایات ایران و گنجه و هم حدود قزاق و شمس الدین لورا تا مکان ایشک میدان مشخص و مفصل می‌سازد و از ایشک میدان نیز از بالای سر کوههای طرف راست طرق و رودخانه‌های حمزه چمن و از سر کوههای پنبک الی گوشه محال شوره گل و از گوشه‌ی شوره گل از بالای کوه برف الداگوز گذشته از سرحد محال شوره گل و میانه حدود قریه‌ی سدره و ارنیک برودخانه‌ی آرپه چای ملحق و متصل شده معلوم و مشخص میگردد و چون ولایات خان نشین طالش در هنگام عداوت و دشمنی دست بدست افتاد لهذا بجهت زیاده‌ی صدق و راستی حدود ولایات طالش مزبور را از جانب انزلی و اردبیل بعد از تصدیق این صلحنامه از پادشاهان عظام معتمدان و مهندسان مأموره که به موجب قبول و وفاق یکدیگر و بمعرفت سرداران جانبین جبال و رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و امکنه و مزارع طرفین تفصیلا تحریر و تمیز و تشخیص می‌سازند آنرا نیز معلوم و تعیین ساخته آنچه در حال تحریر این صلحنامه در تصرف جانبین باشد معلوم نمود آنوقت خط حدود ولایت طالش نیز در بنای اسطاطسکو او پرزندیم مستقر و معین ساخته هر یک از طرفین آنچه در تصرف دارد بر سر آن خواهد ماند و همچنین در سرحدات مزبوره‌ی فوق اگر چیزی از خط طرفین بیرون رفته باشد معتمدان و مهندسان مأموره‌ی طرفین هر یک اسطاطسکو اوپرزندیم رضا خواهد داد.

فصل سوم - اعلیحضرت کیوان رفعت قدر قدرت پادشاه اعظم مالک ممالک ایران بجهت دوستی و وفاقی که به اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم و امپراتور کل ممالک روسیه دارند به این صلح نامه بعوض خود و ولیعهدان عظام تخت شاهانه ایران و ولایات قراباغ و گنجه که الان موسوم به ایلی سابط پول است و الکای خوانین نشین شکی و شیروان و قبه و دربند و بادکوبه و هر جا از ولایات طالش را با خاکی که الان در تصرف دولت اروسیه است و تمامی داغستان و گرجستان و محال شوره گل و آچوق باشی و کورنه و منکریل و ابخاز و تمامی اولکاء و اراضی که در میانه‌ی قفقازیه و سرحدات معینه الحالیه بوده و نیز آنچه از اراضی و اهالی قفقازیه الی کنار دریای خزر متصل است مخصوص و متعلق به ممالک آنمپریه‌ی روسیه می‌دانند.

فصل چهارم - اعلیحضرت خورشید رایت امپراتور والاشوکت ممالک روسیه برای اظهار دوستی و اتحاد خود نسبت به اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم ممالک ایران و بجهت اثبات این معنی که بنابر هم جواریت طالب و راغب است که در ممالک شاهانه ایران وارث استقلال و اختیار پادشاهی را در بنای اکیده مشاهده و ملاحظه نمایند لهذا از خود و از عوض ولیعهدان عظام اقرار می‌نمایند که هر یک از فرزندان عظام ایشان که به ولیعهدی دولت ایران تعیین می‌گردد هرگاه محتاج به اعانت یا امدادی از دولت علیه‌ی روسیه باشند مضایقت ننمایند تا از خارج کس نتواند دخل و تصرف در مملکت ایران نماید و به اعانت و امداد روس و ایران مستقر و مستحکم گردد و اگر در سر امور داخله‌ی مملکت ایران فیمابین شاهزادگان مناقشتی روی نماید دولت علیه‌ی روس را در آن میانه کاری نیست تا پادشاه وقت خواهش نماید.

فصل پنجم - کشتیهای دولت روسیه که برای معاملات بر روی دریای خزر تردد می‌نمایند به دستور سابق مأذون خواهند بود که به سواحل و بنادر جانب ایران عازم و نزدیک شوند و زمان طوفان و شکست کشتی از طرف ایران اعانت و یاری دوستانه نسبت به آنها بشود و کشتیهای جانب ایران به دستورالعمل سابق مأذون خواهند بود که برای معامله روانه سواحل روسیه شوند به همین نحو در هنگام شکست و طوفان از جانب روسیه اعانت و یاری دوستانه درباره‌ی ایشان معمول گردد و در خصوص کشتیهای عسکریه‌ی جنگی روسیه به طریقی که در زمان دوستی و یا در هر وقت کشیتهای جنگی دولت روسیه با علم و بیرق در دریای خزر بوده‌اند حال نیز محض دوستی اجازه داده می‌شود که به دستور سابق معمول گردد و احدی از دولتهای دیگر سوای دولت روس کشتیهای جنگی در دریای خزر نداشته باشند.

فصل ششم - تمامی اسرائی که در جنگها گرفته شده‌اند یا اینکه از اهالی طرفین اسیر شده از کریستیان یا هر مذهب دیگر باشند الی وعده‌ی سه ماهه هلالی از تصدیق و خط گذاردن در این عهدنامه از طرفین مرخص و رد گردیده هر یک از جانبین خرج و مایحتاج به اسرای مزبور داده به قراکلیسا رسانند وکلای سرحدات طرفین به موجب نشر اعلامی که در خصوص فرستادن آنها به جای معین به یکدیگر می‌نمایند اسرای جانبین را بازیافت خواهند کرد. کسانیکه به رضا و رغبت خود اراده‌ی آمدن داشته باشند و آنانکه به سبب تقصیر یا خواهش خود از مملکتین فرار نموده‌اند داده شود که به وطن اصلی خود مراجعت نمایند و هر کس از هر قومی چه اسیر و چه فراری که نخواسته باشد بیاید کس را که با او کاری نیست و عفو تقصیرات از طرفین نسبت به فراریان عطا خواهد شد.

فصل هفتم - علاوه از اقرار و اظهار مزبوره بالا رأی اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم و امپراتور کل ممالک روسیه و اعلیحضرت کیوان رفعت پادشاه اعظم ممالک ایران قرار یافته که ایلچیان معتمد طرفین که هنگام لزوم مأمور دارالسلطنه‌ی جانبین میشوند بر وفق لیاقت رتبه و امور کلیه مرجوعه ایشان را حاصل و پرداخت و مسجل نمایند و به دستور سابق وکلائی که از دولتین به خصوص حمایت ارباب معاملات در بلاد مناسبه طرفین تعیین و تمکین گردیده به احوال ایشان هیچگونه زحمت نرسیده بل زحمتی که به رعایای طرفین عاید گردد به موجب عرض و اظهار وکلای رعایای مزبور رضائی به ستمدیدگان جانبین داده شود.

فصل هشتم - در باب آمد و شد قوافل و ارباب معاملات در میان ممالک دولتین علیتین اذن داده می‌شود که هر کس از اهالی تجار بخصوص به ثبوت اینکه دوست رعایا و ارباب معاملات متعلق به دولت علیه‌ی روسیه یا تجار متعلق به دولت بهیه‌ی ایران می‌باشند از دولت خود یا از سرحدداران تذکره و یا کاغذ راه در دست داشته باشند از طریق بحر و بر بجانب ممالک این دو دولت بدون تشویش آیند و هر کس هر قدر خواهد ساکن و متوقف گشته به امور معامله و تجارت اشتغال نمایند و زمان مراجعت آنها به اوطان خود از دولتین مانع ایشان نشوند آنچه مال و تنخواه از امکنه‌ی ممالک روسیه به ولایات ایران و نیز از طرف ایران اگر به ممالک روسیه ببرند به معرض بیع رسانیده و یا معاوضه‌ی به مال و اشیاء دیگر نمایند در میان ارباب معاملات طرفین به خصوص طلب و غیره شکوه و ادعائی باشد به موجب عادت مألوفه به نزد وکلای طرفین یا از روی صداقت مراتب ادعای ایشان را مشخص و معلوم کرده خود یا به معرفت دیگر قطع و فصل کار را ساخته نگذارند تعرض و زحمتی به ارباب معاملات عاید شود و ارباب تجار طرف ممالک اروسیه که وارد به ممالک ایران می‌شوند مأذون خواهند بود که اگر خواهند با تنخواه و اموال خودشان به جانب ممالک پادشاهانه دیگر دوست ایران باشند بروند طرف دولت ایران بی مضایقه تذکرات را به ایشان بدهند و همچنین از طرف دولت علیه‌ی اروسیه نیز در ماده‌ی اهالی تجار جانب دولت ایران که از خاک ممالک اروسیه به جانب سایر ممالک پادشاهان که دوست اروسیه باشند می‌روند معمول خواهد شد. وقتی یکی از رعایای متعلقه‌ی دولت علیه‌ی اروسیه در زمان وقف و تجارت در مملکت ایران فوت شد و املاک و اموال او در ایران بماند چون ما بعرف او از مال رعایای متعلقه‌ی دولت است لهذا می‌باید اموال مفوت به موجب قبض الواصل شرعی رد و تسلیم ورثه مفوت گردد و نیز اذن خواهند داد که املاک مفوت را اقوام او بفروشند چنانکه این معنی در میان ممالک اروسیه و نیز در ممالک پادشاهان دیگر دستور و رعایت بوده متعلق به هر دولت که باشد مضایقه نمینمایند.

فصل نهم - باج و گمرک اموال تجار طرف دولت بهیه‌ی اروسیه که به بنادر و بلاد ایران می‌آورند از یک تومان مبلغ پانصد دینار در یک بلده گرفته از آنجا اموال مذکور به هر ولایت ایران که بروند چیزی مطالبه گردد و همچنین از اموالی که از ممالک ایران بیرون بیاورند آنقدر گرفته زیاده به عنوان خرج و توجیه و تحصیل و اختراعات چیزی از تجار روسیه با شر و شلتاق مطالبه نشود و به همین نحو در یک بلده باج و گمرک تجار ایران که به بنادر بلاد ممالک اروسیه می‌برند و یا بیرون بیاورند به دستور گرفته اختلافی به هیچ وجه نداشته باشند.

فصل دهم - بعد از نقل اموال تجار به بنادر کنار دریا و یا آوردن از راه خشکی به بلاد سرحدات دولتین علیتین اذن و اختیار به ارباب تجار و ارباب معاملات طرفین داده شد که اموال و تنخواه خودشان را فروخته و اموال دیگر خریده و یا معاوضه کرده دیگر از امنای گمرک از مستأجرین اذن و دستوری نخواسته باشند زیرا که بر دمه‌ی امنای گمرک و مستأجرین لازم است که ملاحظه نمایند که تا معطلی و تأخیر در کار تجارت ارباب معاملات وقوع نیابد. باج خزانه را از بایع یا از مبیع هر نحو که در میانه‌ی خودشان سازش مینمایند حاصل و بازیافت دارند.

فصل یازدهم - بعد از تصدیق و خط گذاردن در این شرط نامچه به وکلای مختار دولتین علیتین بلاتأخیر به اطراف جانبین اعلام و اخبار و امر اکید به خصوص بالمره ترک و قطع امور عداوت و دشمنی به هر جا ارسال خواهند کرد این شروط نامه الحاله که به خصوص استدامت مصالحه‌ی دائمی طرفین مستقر و دو قطعه‌ی مشروحه با ترجمان خط فارسی مرقوم و محرز از وکلای مختار مأمورین دولتین مزبوره بالا تصدیق و با خط و مهر مختوم گردیده مبادله با یکدیگر شده‌است می‌بایست از طرف اعلیحضرت خورشید رتبت پادشاه اعظم امپراتور اکرم ممالک روسیه و از جانب اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه والاجاه ممالک ایران به امضای خط شریف ایشان تصدیق گردد و چون این صلحنامه مشروحه مصدقه می‌باید از هر دو دولت پایدار به وکلای مختار برسد لهذا از دولتین علیتین در مدت سه ماه هلالی وصول گردد. تحریر فی معسکر اروسیه و رودخانه‌ی زیوه من محال گلستان متعلقه به ولایات قراباغ به تاریخ ۲۹ شوال ۱۲۲۸ هجریه مطابق ۲۱ اکتبر ۱۸۱۳ عیسوی من مولود حضرت عیسی سمت تحریر یافت.

وکیل دولت ایران میرزا ابولحسن خان - ژنرال لیدنانه نیکولای ردیشخوف سپاردنی الک.

 

۱- وزارت خارجه‌ی ایران عهد نامجات شاهنشاه مبرور فتحعلیشاه طاب ثراه و رسایل دولت علیه سنه ۱۲۲۴ لغایت ۱۲۳۹ نمره ۳ خطی.

۲- زبوه 

---

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook

HAMNESHINE_BAHAR@YAHOO.COM  /  HAMNESHINBAHAR DOT NET © 2012
بازچاپ مطالب این سایت با آوردن نام منبع آزاد است.