یکشنبه ۴ آذر ۱۴۰۳ / Sunday 24th November 2024

 

 

میراث مکتوب نیاکان (۱۱)
مادَیان هَزار دادِستان
Mādayān ī Hazār Dādestān


...
 
 [می‌خواستم] با ذکر قوانین چندی، بزرگی و نیکی و استواری قانونگذاران را آن ‌چنان که از کوشش بشر و نیروی اندیشه و خردِ خدادادهِ آدمی وضع گردیده نشان دهم. 
باشد که در منکوب کردن دروغ و ناراستی نائل آیم...
فَرُّخ‌مَرد وَهرامان 
اشاره نموده‌ام. با تکرار این واقعیت که ایده‌های روزگار قدیم با جامعه امروز ما همخوانی ندارد و هویت ملی ایرانی، در هویت باستانی خلاصه نمی‌شود، این قسمت را به مادَیانِ هَزار دادِستان
(Mādayān ī Hazār Dādestān (MHD کتابی به پارسی میانه درباره آیین دادرسی ایران در زمان ساسانیان اختصاص می‌دهم که از جمله کتب غیردینی است که از زبان پهلوی ساسانی باقی مانده‌ و گوشه‌ای از بازیابی پیشینه حقوقی ایرانیان بشمار می‌رود. تامل در این کتاب نشان می‌دهد تدوین قوانین مربوط به حقوق، تنها در روم صورت نگرفته‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامی که نویسنده کتاب برای آن برگزیده‌است
نویسنده کتاب «فَرُّخ‌مَرد وَهرامان» Farroxmard ī Wahrāmān است و رساله او که «هزار رأی قضایی» و «کتاب هزار فتوی»، هم نام گرفته، به پارسی میانه و خط و زبان پهلوی است. در نیمه نخست سده هفتم میلادی در دوره حکومت خسرو پرویز، در گور (فیروزآباد کنونی)، نوشته شده‌ و موضوع آن آیین دادرسی ایران در زمان ساسانیان است.
...
آناهیت پریخانیان Периханян А.Г که در سال ۱۹۷۳ ترجمه روسی کتاب را منتشر نمود از آن با عنوان Mātakdān ī hazār dātastān هم یاد کرده‌است. همچنین خانم ماریا ماتسوخ Maria Macuch، که آن را به زبان آلمانی Das sasanidische Rechtsbuch ترجمه نمود.
...
برای عنوان کتاب، دایره المعارف ایرانیکا، مادَیانِ هَزار دادِستان (Mādayān ī Hazār Dādestān (MHD را برگزیده‌است. همچنین دکتر علی کاکاافشار و دکتر سعید عریان و...، که آن‌را به فارسی ترجمه کرده‌اند.
کلینگن شمیت زبان شناس آلمانی هم که کتابی در مورد زنان در عصر ساسانی نوشته‌، با اندکی تغییر، مادَیانِ هَزار دادِستان Madiyan e hazar dadistan را بکار برده‌است.
سهراب بالسارا، رستم شهزادی، ماهیار نوایی، کیخسرو جاماسپ اسا و...، نام کتاب را ماتیکان هزار داتِستان Mâtikân ê hazâr Dâtastân نوشته‌اند.
دکتر محمود کویر در کتاب «تاریخ اندیشه در ایران» هم، از ماتیکان هزار دادِستان صحبت کرده‌اند.
(ماتیکان در زبان پهلوی به معنای کتاب است اما این واژه با «ماتک» خویشاوند است و «تلخیص» Digest هم معنی می‌دهد. گفته می‌شود  ماتیکان و دیگر آواگفت‌هایش، فقط به کتاب حقوقی گفته می‌شود.)
...
ادوارد ویلیام وست Edward William West، همچنین نینا گارسویان Nina Garsoian مترجم انگلیسی کتاب(از زبان روسی) Madigân-I-Hazâr Dâdistân را برگزیده‌اند. ویکی‌پدیای عبری آن‌را کتاب هزار قوانین ספר אלף החוקים نامیده‌است. در ویکیپدیای فارسی هم تا همین الآن روی «مادگان هزار دادِستان» توافق شده و بعداً شاید نام بهتری گزیده شود.
...
من به احترام دکتر احسان یارشاطر و ایرانیکا، در این مقاله همه جا «مادَیان هَزار دادِستان» نوشته‌ام اما عنوان دقیق‌تر، «هَزار دادِستان»(هزار دادِس‌تان) است بویژه که نویسنده کتاب فَرُّخ‌مَرد وَهرامان، خودش در آغاز رساله‌اش نوشته‌: «این کتاب را هَزار دادِستان می‌نامند.»
Pat nam i Ohrmixd i xvatay I mcnokan ut gcjtikfin npntili t vchdcn i Mazdcsnan. £n (rnatakdan) rnatakdan CD 1000 datastan...
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مادَیان هَزار دادِستان مجموعه‌ای فراهم آمده از پرونده‌های قضائی است
مادَیان هَزار دادِستان از مهم‌ترین اسناد تاریخ حقوقی ایران باستان است که بسیاری از ما حتی نام آن‌را نشنیده‌ایم. «منظور از ایران باستان به طور دقیق و پیوسته ایران پیش از اسلام است.»
...
البته این کتاب یک مجموعه قانون مُدوّن یا یک رساله حقوقی نیست. مجموعه‌ای فراهم آمده از پرونده‌های قضائی است. نحوه ارائه مطالب در آن به شیوه نقل و بیان موردی است و تعریف یا توصیفی از مفاهیم و اصطلاحات حقوقی را در بر ندارد.
...
در کتاب فوق که به آن مادگان هزار دادِستان هم می‌گویند، صدها رأی قضایی دوران ساسانی ثبت شده‌‌است. به هرکدام از این آرا و یا نظریه‌های حقوقی کوتاه‌شده ماده می‌گفتند که جمع آن نیز مادگان است. آشنایان به امر قضا گقته‌اند که در واژگان حقوقی و قانون‌نویسی امروز نیز ماده به تقریب در همین معنی به کار می‌رود. «عبارت و یا سخن کوتاه و پرمایه که مقررات هر قانون با شماره‌بندی ترتیبی آن بخش و بیان می‌شود.»
...
در فارسی میانه، دات/داد به معنی قانون است و داتِستان Dâtastân (دادس‌تان) هم به معنی رأی بوده یعنی جایی که قانون در آن هست. یا بهتر بگویم Points of law مواد قانون. واژه همداستان نیز که هنوز در فارسی به کار می‌رود در قدیم شکل اصلی‌اش همداتس‌تان(همداتِستان) بوده یعنی هم‌رأی و هم‌عقیده. ازاین‌رو مادَیان هَزار دادِستان یعنی ماده‌ها یا کوته‌نوشت‌های پرمایه از رأی‌ها و نظرات قضایی ثبت‌شده در دوره ساسانی.
...
در عصر ساسانی به سبب غلبه دین زرتشتی، بررسی مواد حقوقی مرتبط با زرتشتیان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و از این لحاظ متن پهلوی مادَیان هَزار دادِستان جایگاهی یگانه داشت. چنین تالیفاتی برای این پدید می‌آمد که آنها را به عنوان کتاب راهنما در دادرسی‌های قضائی به کار برند. 
موضوع مادَیان هَزار دادِستان هم، تدوین و تحلیل قضاوت‌ها و رأی حاکم بر کشور قبل از هجوم اعراب به ایران زمین است. مؤلف جابه‌جا به ذکر نظرات و آرای حقوقی گوناگون می‌پردازد و گاهی برای موردی واحد، نظرات کاملا متضاد را کنار یکدیگر نقل می‌کند.
ارزش این کتاب از دو جهت است: یکی اینکه در شناخت وضع اجتماعی و حقوق دوره ساسانی اهمیت دارد. دیگر اینکه این کتاب، دربردارنده‏ اصطلاحات حقوقی به زبان پهلوی است. آگاهی‌هایی که در این کتاب حقوقی - فقهی آمده، بازسازی طرح اصلی کل نظام دادگستری ایران ساسانی را امکان‌پذیر کرده‌است. افزون بر این، کتاب به پژوهندگان این توانمندی و یاری را می‌دهد که دیگر متون پهلوی و همچنین خط پارسی میانه و پارتی را بهتر بفهمند.
...
از قول دکتر ابراهیم پورداوود گفته می‌شود که گویا ایشان بر این نظر بوده‌اند که مادَیان هَزار دادِستان را مانویان بر ضد ساسانیان نگاشته بودند. واقعش کتاب مزبور هیچ ربطی به مانویان ندارد. در مادَیان هَزار دادِستان، به جز زرتشتیان و مسیحیان، بقیه اکه-دین(دین کفر) نام برده شده‌اند و این می‌رساند که مادَیان هَزار دادِستان مانوی نیست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
باز‌تاب باورهای عرفانی در مادَیان هَزار دادِستان
از مادَیان هَزار دادِستان یک نسخه منحصربه فرد ۷۵ برگی باقی مانده‌است. هر چند این نسخه، به صورت دو تکّه(۵۵ برگی و ۲۰ برگی) جداگانه است که بسیاری از قسمت‌ها و یا واژه‌هایش از میان رفته، ولی باز به همان صورت موجود، به خط پهلوی و آوا نویسی پهلوی(به الفبای لاتین)، در دسترس است.
...
هر ۷۵ برگ، به دست یک نویسنده و روی یک نوع کاغذ نوشته شده و عموماً هر روی آنها ۷۰ سطر است. در حاشیه صفحه ۹۸ نسخه چاپ شده، دستخطی با تاریخ تحریر دیده می‌شود که نوشته‌اند:
«این کتاب را دختر اسفندیار انوشیروان، در برابر کتاب یشت‌ها و ویسپرد و نیز ۱۰۰۰ دینار و نیز تسویه حساب کامل به... رستم نوشیروان بمانیار داد و به او منتقل کرد. نوشته شد در گوش روز از ماه آدر سال ۱۰۰۶ یزدگردی.»
...
از اینرو سال ۱۰۰۶ یزدگردی (سال ۱۶۳۷ میلادی=۱۰۱۵ شمسی) را باید سالِ زمان پایان این دست نوشت انگاشت. کمتر از ۴ قرن پیش.
...
آخرین پادشاهی که در کتاب به وی اشاره شده، خسرو هرمزدان، یا همان خسروپرویز است و صحبت از تنظیم پرسش‌نامه‌ای در سال بیست و ششم فرمانروایی این پادشاه است، بنابراین، زمان تنظیم اولیه مادَیان هَزار دادِستان نمی‌تواند قدیمی‌تر از سال ۶۱۷ میلادی باشد. ضمناً از آنجا که کتاب به هجوم اعراب به ایران زمین اشاره نکرده‌است، تدوین نخست این اثر باید آخرین دهه‌های فرمانروایی ساسانیان در قرن هفتم میلادی باشد. چنانچه گردآوری این مطالب در زمان متاخرتری نیز صورت گرفته باشد، مواد حقوقی گردآوری شده، مربوط به دوره‌ای است که نظام حقوقی ساسانی به طور کامل مراعات و اجرا می‌شده‌است.
...
فَرُّخ‌مَرد وَهرامان(نویسنده کتاب مادَیان هَزار دادِستان)، خودش قاضی است و زمان خسرو پرویز در شهر گور - فیروزآباد کنونی - می‌زیسته‌است. پدرش هم در دستگاه قضایی ساسانی بوده‌ و هر دو به اوراق و اسناد بایگانی قضایی دسترسی داشته‌اند.
فَرُّخ‌مَرد وَهرامان، رأی‌های صادر از دادگاه‌های دادگستری ایران ساسانی در سده سوم تا هفتم میلادی را از بایگانی دادگستری گور، بیرون کشیده و خلاصه آن‌را در این کتاب گردآورده‌است. نویسنده یادآور می‌شود که اعوجاج مقرون به عدل بهتر است از استقامت مقرون به ظلم.
...
فَرُّخ‌مَرد وَهرامان، پیش‌گفت(پیش گفتار) دوصفحه‌ای کتاب را با «خدای مینویان و گیتیان» آغاز کرده‌ و سپس با «بُن دَر» یا درِ آغازین تحت عنوان «ارج دین و سامان شناخت» ادامه می‌یابد. بسیاری از مطالب این کتاب، در دیگر متون پهلوی نیامده و تنها منبع موجود برای مطالعه بیشتر موضوعات حقوقی در اواخر دوره ساسانی به شمار می‌رود. در «پیش گفتِ» کتاب، باز‌تاب باورهای عرفانی و بعضی از اصطلاحات آن را هم می‌بینیم.
...
مادَیان هَزار دادِستان(کتاب هزار رأی قضایی)، ۴۳ باب (در) دارد. البته شمار این آرا و نظرها یا به اصطلاح رایج آن زمان، دادِس‌تان ‌ها، خیلی کمتر از ۱۰۰۰ تا است. می‌دانیم که شمار هزار، نه به معنای واقعی آن بلکه نشانه کثرت است. «سعدی تو را هزار بار نصیحت کرد ، که حرف مجلس ما را به مجلسی نبری»...
هزار سال برآید همان نخستینی
هزار تلخ بگویی هنوز شیرینی
در اوستا هم وقتی اسمی از هزار می‌آید(هزار اسب، هزار ستون، ده هزار چشم...) مراد تعداد زیاد است.
کوشش نویسنده بر این بوده که گزاره‌های دادرسی، چه آن‌هایی که پیش آمده و چه آن‌هایی که می‌توانسته روی دهد، را در کتابش گردآوری کند. دیدگاه‌ها و آرا چندین و چند حقوق‌دان ساسانی هم، از نسل‌های مختلف در این کتاب آورده شده‌ و نام بسیاری از آن‌ها نیز ذکر شده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع مادَیان هَزار دادِستان
ازجمله منابع مادَیان هَزار دادِستان، نسک‏های حقوقی اوستا و تفسیر پهلوی نسک‌ها است.(tagšãČچاشته)
همچنین «داتِس‌تان نامک»، کتاب حقوقی که در زمان خسرو انوشیروان نوشته شده است. منابع دیگر مادَیان هَزار دادِستان، یادگار وه‌شاپور و خویشکاری نامک کارفرمانان(کتاب وظیفه ماموران) است. نویسنده مادَیان هَزار دادِستان همچنین آرشیو اسناد شهر گور را دیده و از آن استفاده کرده‌است.
...
تفسیر پهلوی متن کهن اوستایی اثری عملی و کاربردی در آیین دادرسی پدیدآورده بود. شاید به همین دلیل مولف مادَیان هَزار دادِستان، در استنادهای خود بارها به مقامات دینی و مفسران(دستوران) اشاره می‌کند و حدود ۴۰ نفر از آنان را اسم می‌برد. البته تمام آنها از موبدان هستند. مرجعیت اوستا بر دادرسی و رسیدگی‌‌های قضائی، حاکم بود و حضور قاضی عرفی در این نظام حقوقی بعید می‌نماید.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در روزگار ساسانی نیز، روحانیون آقابالاسر بودند
مادَیان هَزار دادِستان به موضوعات زیادی پرداخته‌است. ازجمله، برده‌داری، پرداخت وام شرکا، وظایف متقابل زناشویی، طلاق همسر در صورت لزوم(شکنای زن)، پرداختن دیون و انجام تعهدات خانوادگی، پذیرفتی و فرزندخواندگی، پرداخت بدهکاری‌های شخصی که درگذشته است، مصادره اموال برای رفع بدهی‌ها، مسأله قیمومیت، عبادات مذهبی در آتشکده، گروگذاری و رهن، موضوع ارث، پرداخت اجاره، وکالت، قنات‌ها، فتواهای مفسران اوستا، نفقه، ضمانت و مالکان مال مشاع...، همچنین گواهی و دلائل (گوکاسی)، ویچارک پیشه سرداران(تصمیمات رؤسای اصناف)، دعوی مالکیت(افشماند)، حاکم شرع و اختیارات او(دستوبر)، جعل و تزویر(وشتگ و نیرنگ)، داوری ایزدی(وَر)، وظایف کارداران دادگستری(داتوبران)، دادتک‌گویان(دادگویان) یعنی وکلا.... و موضوعاتی از این قبیل... در کتاب به فرخ ویان زرتشت، داواران داور شهر(قاضی القضات) هم اشاره می‌شود.
در این متن نه تنها فصل مستقلی به مسئله‌ی «وكلاء» اختصاص دارد و این فصل به همراه فصل‌های مربوط به «گواهی»، «خواهان»، «عدم حضور در دادگاه» و غیره خود مبین توجه به جریانات قضایی به معنای خاص و امروزین آن است، بلكه نشان می‌دهد كه حضور «خواهان» و «خوانده» در محكمه با حضور وكیل و حتی حضور وكیل بدون همراهی موكل امری عادی، طبیعی و ضروری بوده است.
...
کتاب باب ویژه‌ای دارد با عنوان «درِ ایواری کارداران»(درِ صلاحیت کارداران) که درباره شایستگی و بایستگی مسوولانی مانند استاندار یا آمارار است که کارشان مستقیماً به رسیدگی قضائی مربوط نیست. آشنایی با انواع اسناد یا اطلاعات که کارداران گوناگون مجاز و ملزم به ارایه آن بودند و می‌توانستند به عنوان نمایندگان اشخاص یا مقامات حقوقی در دادگاه‌ها شرکت کنند. مادَیان هَزار دادِستان ضمن بحثی درخصوص صلاحیت و حدود عملكرد و اختیارات عوامل قضایی اعم از قضات، وكلاء و نیز ضابطین قانون، مناصب مربوطه را اینگونه نام می‌برد: دادور، دیوانبد، زندانبان، رد، موبدان موبد، دهبد، آسرون، ورسالار، فرزبان، استاندار، حسابرس، دستور، كویبان.
...
متن کتاب دربردارنده استناد به بخشی از فرمان‌های صادره از دیوان موبدان هم هست. همچنین استناد و اشاراتی به مداخله گوناگون هیربدان در طول جریان دادرسی می‌کند. در آن روزگار نیز روحانیون آقابالاسر بودند و منشاء صدور مقررات بسیاری از آیین‌های دادرسی و رسیدگی قضائی، با آنها بود.
...
در کتاب مادَیان هَزار دادِستان، اسنادی با عنوان نبشتک (نوشته)، هم هست. مجموعه‌ای از فرمان‌ها یا احکامی که مقامات قضائی برای آنکه در دادرسی‌ها مورد رعایت و عمل قرار گیرند آنها را نوشته‌اند. اگرچه در کتاب، موارد مربوط به حقوق اداری و عمومی که شرح حقوق اداری مربوط به رسیدگی قضائی است به طور پراکنده مطرح شده اما آرای گردآوری شده، بیشتر در زمینه حقوق خصوصی است.
...
چند فرمان شاهی نیز در کتاب ذکر شده‌است. از جمله فرمان‌های قباد و خسرو اول درباره استفاده از مُهرهای رسمی توسط موبدان و مسوولان رسمی مانند آمارکاران، و همچنین به وسیله قضات.
ذکر نام خسرو انوشیروان و خسرو پرویز در مادَیان هَزار دادِستان تعلق آن را به زمانه آنها محتمل می‌سازد.
مادَیان هَزار دادِستان با بیان نظرات گوناگون قضایی دربارهٔ هر موضوع ویژه، نظرات حقوق‌دانان مخالف را نیز آورده‌است. در چند مورد نظرات بهرام، پدر نویسنده کتاب نیز که از حقوق‌دانان بزرگ بوده اشاره می‌شود. 
...
شنیده‌ام که مضامین برخی بندهای مادَیان هَزار دادِستان با قوانین روم شرقی در قرن‌های چهارم تا ششم میلادی قرابت دارد. به نظر می‌رسد نوعی حقوق الزام‌آور که قاضیان دوره ساسانی هم، سازنده آن بودند، در کنار داتیک(مجموعه دادها یا قانون‌های گردآورده شده، در بخشی از اوستا)، مورد استناد و استفاده داوران و وکلای دوره ساسانی قرار می‌گرفته‌است. از این لحاظ این کتاب را می‌توان با تدوین و گردآوری سابقه قضایی، در نظام حقوقی کامن‌لا Common law در انگلیس سنجید. 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع حقوقی در عصر ساسانی
در دوره ساسانی چندین مجموعه حقوقی وجود داشته، اما تنها مادَیان هَزار دادِستان باقی مانده‌است. البته این کتاب یک مجموعه حقوقی سیستماتیک نیست برای مثال چندان به حقوق کیفری نپرداخته‌، مگر اینکه بگوییم اینگونه مطالب در بخش‌های ازدست‌رفته کتاب، بوده‌است. در این متن قضایایی اساس بحث اختیار شده که در حوزه قضائی روی داده یا روی‌دادن آنها محتمل شمرده شده‌است. 
مادَیان هَزار دادِستان دربردارنده مجموعه قوانین حقوقی نیست بلكه دربردارنده فتواها و آراء و نیز اسناد حقوقی ـ فقهی است كه بنابر ضرورت در جریان دعاوی و دادرسی‌های حقوقی صادره شده است. باید آن را به نوعی «رویه قضایی» یا حقوق عرفی یعنی مجموعه‌ی تصمیمات محاكم قضایی در موضوعی واحد دانست كه در صورت وقوع موارد مشابه می‌توانست جهت صدور رای، مورد استناد قرار گیرد.
...
جدا از مادَیان هَزار دادِستان، از دیگر منابع حقوقی عصر ساسانی می‌توان به روایت آذرفرنبغ فرخ‌زادان، روایت امید اشوهشتان و کتابچه دادِستان دینی و…اشاره کرد.
روایت آذرفرنبغ فرخ‌زادان شامل ۱۴۸ پاسخ وی به پرسش‌های معاصران خود است. این رساله به مسائلی که زرتشتیان در جامعه اسلامی با آنها روبه‌رو بوده‌اند، می‌پردازد.
روایت امید اشوهشتان، مجموعه‌ای است از ۴۴ پاسخی که امید پسر اشوهشت به پرسش‌های مطرح شده از سوی آذرگشسپ پسر مهرآتش داده‌است. زمان زندگانی امید اشوهشتان قرن چهارم هجری بوده و مطالب این اثر از جهت حقوق مدنی زرتشتیان دارای اهمیت زیادی است. در عین حال این اثر مسائل و مشکلات فقهی ـ حقوقی را که جامعه زرتشتی با جامعه مسلمان داشته، نشان می‌دهد.
دادِستان دینی، دربرگیرنده پاسخ‌های منوچهر پسر جوان‌جم به ۹۲ پرسشی است که مهرخورشید پسرآذرماه و دیگران از وی داشته‌‌اند. پرسش‌های هیربد اسفندیار فرخ برزین(۳۰ پرسش) و روایات فرنبغ سروش(چهار پرسش) را هم باید افزود.
...
چند متن دیگر پهلوی نیز وجود دارد که ضمن شرح و بحث مسائل دینی، گهگاه به مسائلی که جنبه‌های حقوقی دارند، اشاره می‌کنند. اهم این متون عبارتند از: دینکرت هشتم، روایت پهلوی، شایست ناشایست و متمم شایست ناشایست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بازنویسی و انتشار مادَیان هَزار دادِستان
نزدیک به ۱۴ قرن پیش، در زمان خسروپرویز، مادَیان هَزار دادِستان، به خط و زبان پهلوی نوشته شده و از طریق تنها نسخه خطی موجود محفوظ مانده‌است. اگرچه بخش‌هایی از آن با تیغ حذف و سانسور روبرو گشته یا در گرد و غبار زمان گم و گور شده‌‌است. اما قسمت اعظم آن باقی است و ارزش خاص خود را دارد.
پروفسور دارمستتر J. Darmesteter که در سال ۱۸۷۷ به بمبئی سفر کرده بود روی این کتاب کار زیادی کرد. پس از او مستشرق انگلیسی به نام ادوارد ویلیام وست آنرا مورد مطالعه قرار داد.
وی در مجلد نخست بنیان فقه‌اللغه ایرانی Grundriss der Iranischen Philologie, V.1, p. 116 از در اختیار گرفتن بخشی از دست‌نویسی خبر داد که آن را به عنوان مجموعه حقوق اجتماعی پارسیان در زمان ساسانی توصیف کرد.
...
خیلی‌ها روی مادَیان هَزار دادِستان کار کرده یا آن را ترجمه کرده‌‌ا‌ند.
ازجمله: هیربد طهمورس، جیوان جی جمشید جی مدی، سهراب بالسارا، رستم شهزادی، ماهیار نوایی، کیخسرو جاماسپ اسا، ماری مارسوخ، علی کاکاافشار، سعید عریان و دیگرانی که من اطلاع ندارم. دو ترجمه انگلیسی، یک ترجمه آلمانی و یک ترجمه روسی هم از مادَیان هَزار دادِستان در دسترس است.
کتاب را سهراب جمشید جی بولسارا با دیباچه و لغت‌نامه و فهرست به زبان انگلیسی در آورده و هوشنگ آنکلساریا در سال ۱۹۳۷ میلادی (۱۳۱۶ خورشیدی) منتشر ساخته‌است.
در سال ۱۹۷۳ آناهیت پریخانیان (Perikhani︠a︡n, A. G. (Anait Georgievna، مادَیان هَزار دادِستان را به زبان روسی ترجمه کرد:
"Книга тысячи судебных решений"
Mātakdān ī hazār dātastān
برگردان انگلیسی آن(از زبان روسی) توسط نینا گارسویان Nina Garsoian در سال ۱۹۹۷ در کالیفرنیا منتشر شد.
Mādigān ī hazār dādistān
The book of a thousand judgements : (a Sasanian law-book)
...
از مقدمه ارزشمند آناهیت پریخانیان (بر ترجمه روسی کتاب)، چنین برمی‌آید که در قرن ۱۶ میلادی مادَیان هَزار دادِستان، در یک نسخه ۷۵ برگی در ایران بازنویسی می‌شود. در سال ۱۸۷۲ پژوهشگر پارسی تهمورس دینشاه انکلساریا Tehmuras Dinshaw Anklesaria (که در زبان و ادبیات پهلوی تبحر داشت)، بیست برگ آن را در ایران می‌خرَد و به بمبئی می‌بَرد. بعداً معلوم می‌شود که ۵۵ برگ دیگر همین دست نویس را نماینده پارسیان هند در ایران، مانوکجی لیمجی هوشنگ هاتاریا Manockji Limji Hoshang Hataria Library خریده‌است. این برگ‌‌ها شامل عنوان کتاب و نام نویسنده‌اش بود.
...
در سال ۱۹۰۱ در بمبئی، بخش بزرگ‌تر این اثر تحت‌عنوان: Mâdigân-i Hazâr Dâdîstân با مقدمه‌ای از جیوان‌جی جمشیدجی مودی Jivanji Jamshedji Modi از روی دست‌نویسی متعلق به هاتاریا(نماینده پارسیان هند در ایران) به صورت فاکسیمیله facsimile (نسخه نقیس برابر اصل) منتشر می‌شود. بیست برگ دیگر از همین دست‌نویس نیز در سال ۱۹۱۲ در بمبئی و توسط تهمورث دینشاه انکلساریا، با عنوان:
The Social Code of the Parsis in Sasanian Times or Mādigān i Hazār Dādistān. Part II
انتشار می‌یابد. قسمت‌های منتشر شده در حقیقت زمانی متعلق به یک دست‌نویس بزرگ‌تر بوده‌اند، که متاسفانه دیگر بخش‌های آن از بین رفته‌‌است.
...
اندکی پس از چاپ تصویری نسخه خطی دست نویس متعلق به هاتاریا، کریستین بارتولمه، پژوهش‌های خود بر روی آن را با چاپ مقاله‌ای با عنوان درباره کتاب حقوق ساسانیان، آغاز می‌کند. وی شمار قابل توجهی از مادگان کتاب (آرای مطرح شده) را، بازنویسی و ترجمه می‌کند. هر چند معنی و تعابیر وی از برخی اصطلاحات دقیق نبود ولی کار با اهمیت او بنیان پژوهش علمی این سند قرار می‌گیرد و یکی از شاگردانش (آ. پاگلیارو A.Pagliaro) چند مقاله درباره مادَیان هَزار دادِستان می‌نویسد.
یعدها، جی. پی.دو میناس J.P.de Menasce ایران شناس فرانسوی آراء مطرح شده در کتاب را مورد پژوهش قرار می‌دهد و چندین مقاله در مورد آن می‌نویسد. جی کلینگن شمیت G. Klingenschmitt و آناهیت پریخانیان هم در مورد این کتاب به پژوهش‌های تازه دست می‌زنند. ماریا ماتسوخ مورخ اسلواکی‌الاصل هم، مادَیان هَزار دادِستان را مورد مطالعه قرار داد و آن‌را به آلمانی ترجمه کرد.
البته چاپ روسی مادَیان هَزار دادِستان نخستین اقدام برای بازنویسی و ترجمه کامل دست نوشته خطی این اثر بود. به قول فرهنگ ورز عزیزی «آنچه کار خانم پریخانیان را ارزشمند می‌کند، کوشش برای بازسازی از قلم افتاده‌ها است. خانم پریخانیان اولین کوشش روشمند و جدی را در قرائت واژه های خوانده نشده، به کار برده‌اند.»
... 
اضافه کنم که مجموعه بختیشوع که در اصل به زبان پهلوی بوده اما تنها از طریق برگردان سریانی آن به جای مانده، از مادَیان هَزار دادِستان تاثیر پذیرفته‌است.
...
برگردیم به سخن فَرُّخ‌مَرد وَهرامان (مولف کتاب)، که در مقدمه اثرش نوشنه‌است:
[می‌خواستم] با ذکر قوانین چندی، بزرگی و نیکی و استواری قانونگذاران را آن ‌چنان که از کوشش بشر و نیروی اندیشه و خردِ خدادادهِ آدمی وضع گردیده نشان دهم. باشد که در منکوب کردن دروغ و ناراستی نائل آیم...
 
پانویس
گفته می‌شود کریستین بارتولمه، در کتاب «زن در حقوق ساسانی»، با تفسیر به رأی از متن پهلوی مادَیان هَزار دادِستان، به اصطلاح «ازدواج استقراضی» در عهد ساسانی را نتیجه گرفته و اینکه گویا هدیه اجباری همسر به مردان غریبه در ایران باستان رواج داشته و رضایت زن هم در این مواقع شرط نبوده‌است. آرتور کریستن‌سن در کتاب ایران در زمان ساسانیان، این دیدگاه را نقد کرده و می‌نویسد بنابر قول بارتولومه زن در این عهد حقوقش به تبع غیر بود و یا به عبارت دیگر شخصیت حقوقی نداشت، اما در حقیقت زن در این زمان حق و حقوق داشته‌است.
...
شایان ذکر است که در ترجمه‌های ماده‌های مادَیان هَزار دادِستان، تفاوت‌های زیادی مشاهده می‌شود و یکی از موادی که گفته می‌شود توسط اناهیت پرخانیان، مترجم روسی کتاب دقیق ترجمه نشده، ماده سوم فصل ۳۴ مادَیان هَزار دادِستان است.
ماده سوم این فصل نشان می‌دهد زن در عهد ساسانی حق درآمد شخصی داشته‌است در صورتی که با شوهرش عهد بر سر حق درآمد جدا از یکدیگر ببندند. متاسفانه از این مورد ازدواج استقراضی برداشت شده‌است. من با مسائل حقوقی هیچ آشنایی ندارم. این موضوع در مجله کانون وکلا، شماره ۱۹۱، صفحه ١۳۳، توسط آقای علی کاکا افشار تشریح شده‌است.
...
البته در فصل سی و ششم مادَیان هَزار دادِستان با عنوان «در معاملات فضولی زن نسبت به مال شوهر» بین پادشاه‌زن و چکر‌زن(یعنی زن بیوه‌ای که شوهر کند) تفاوت قائل شده که جای اما و اگر دارد.
همچنین بنا بر کتاب فوق دسترنج زن که حاصل کار و فعالیت او باشد، متعلق به شوهر و یکی از دارایی او است و مرد می‌تواند به هر نحو دلخواه در آن تصرف کند. از اینگونه مسائل باز هم هست و خاص متون زرتشتی هم نیست.
از مادَیان هَزار دادِستان برداشت می‌شود که در مقابل مردمان آزاد، بردگان Anšahrīgān قرار داشتند و آنان به لحاظ نظری، شیء پنداشته می‌شدند. شهادت یک برده به طور کل در دادگاه جایز نبود، مگر آن که اختلاف بر سر مالکیت همان برده بود....
...
با همه این اوصاف، نباید شتابزده داوری کرد. در تلمود، تورات، انجیل، قران، در فقه سنتی و لمعتین و در مگنا کارتا Magna Carta که یکی از مهمترین اسناد بریتانیای قرون وسطی است هم، می‌توان اینگونه موارد را دید. نباید عقلانیت روزگار خودمان را به آن زمان صادر کنیم و آنها را به تیغ عقلانیت معاصر گردن بزنیم.
...
اگرچه تدوین نهایی مادَیان هَزار دادِستان مانند بسیاری از کتابهای پهلوی در سده سوم هجری صورت گرفته‌است اما توجه داشته باشیم که دربرگیرنده مجموعه آرای قضات زمان ساسانی است که براساس شریعت زرتشتی قضاوت می‌کردند. اضافه کنم که در فصل نوزده از کتاب مادَیان هَزار دادِستان آمده دختران را بدون رضایت خودشان نمی‌توان به ازدواج مردی درآورد.
 
منابع: 
  • ملک‌الشعرا بهار، سبک شناسی. ج ۱ صفحه ۵۰ به بعد
  • ماهیار نوابی، کیخسرو جاماسپ اسا. ماتیکان هزارداتستان اشم وهو و جز أن
  • احمد تفضلی، ژاله آموزگار. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام
  • محمود کویر، نگاهی به تاریخ اندیشه در ایران
  • یدالله منصوری، اصطلاحات حقوقی در زبان فارسی میانه(دهلوی)
  • عریان، سعید. صورت‌بندی‌ها و مؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی ایران باستان
  • جهانگیر تاوادیا، زبان و ادبیات پهلوی، ترجمه س. نجم‌آبادی
  • اشرف رحمانی کلانتر، سپیده نجم زاده، ترجمه و بررسی مسائل حقوقی در سه فصل از ماتیکان هزار دادستان
  • مصطفی دهقان، کتاب مادیان(ماتیکان) هزار دادستان، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد و شهریور ۱۳۸۱، شماره ۵۸ و ۵۹
  • حمیده گرگ یراق، بررسی و شناخت خانواده و حقوق زن در متون پهلوی بر اساس ماتیکان هزار دادستان
  • پرویز صانعی، مقدمه ماتیکان هزار دادستان، حقوق مردم، سال هفتم، شماره ۲۶، زمستان ۱۳۵۰ - ص۴۳
  • پیگولوسکایا،ن، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت‌الله رضا
  • رستم شهزادی، قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان: گفتاری دربارهٔ کتاب ماتیکان هزار داتستان، یا، هزار ماده از قوانین مدنی ساسانیان
  • مجله آینده، بهمن ۱۳۲۳ و تیر ۱۳۲۴
  • پدرام جم، منابع حقوق انسانی در دوره ساسانی
  • علی کاکا افشار، مقالات دوره‌ای مجموعه هزار دستان(ماتیکان) - هزار آرا و قضاوت دوره ساسانیان: انتشارات کانون وکلای دادگستری ایران- تهران
  • حرف‌نویسی لاتین متن مادَیان هَزار دادِستان
  • مقدمه ترجمه روسی کتاب
  • فهرست کتاب
  • Анаит Георгиевна, Книга тысячи судебных решений (Mātakdān ī hazār dātastān)
  • Farraxvmart ī Vahrāman; The Book of a Thousand Judgements (A Sasanian Law Book); Introduction, Transcription and translation of the Pahlavi text, notes, glossary and index by Anahit Perikhanian
  • Perikhani︠a︡n، A. G.، and Nina G. Garsoïan. 1997. The book of a thousand judgements: a Sasanian law-book
  • Elham Afzalian: “Autoritäten im Mādayān–ī Hazār Dādestān”
  • Modi، Jivanji Jamshedji، and Tahmuras Dinshaji Anklesaria. 1912. The social code of the Parsees in Sasanian times، or، the Madigān- i-hazār dādistān part II. Bombay
  • Simon Corcoran, Observations on the Sasanian Law-Book in the light of Roman legal writing
  • Bartholomae، Christian، and L. Bogdanov. 1931. Notes on Sasanian law. Bombay
  • Anklesaria، Ervad Tahmuras Dinshaji، and Jivanji Jamshedji Modi. 1901. Mâdigân-i-hazâr dâdîstân: a photozinographed facsimile of a ms. belonging to the Manockji Limji Hoshang Hátariâ Library in the Zartoshti Anjuman Atashbeharâm.
  • Bulsara، Sohrab Jamshedjee، and Sohrab Jamshedjee Bulsara. 1999. The laws of the ancient Persians as found in the "Mâ̂tîkân ê hazâr dâtastân" or "the digest of a thousand points of law.
MĀDAYĀN Ī HAZĀR DĀDESTĀN (Book of a Thousand Judgements)
 
در همین زمینه
...
سایت همنشین بهار

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook