• نولدکه، تئودور، حماسه ملی ایران، ترجمه بزرگ علوی
• کیا، خجسته، «نشانه‌های نمایشی در حماسه یادگار زریران»،
• رقیه همتی، حماسه دقیقی و یادگار زریران
• http://www.ensani.ir/storage/Files/20120413175025-5163-158.pdf
• عباس آذرانداز، یادگار زریران، نمونه‌ای از هنر شاعری ایرانیان در دوره میانه
• http://languagestudy.ihcs.ac.ir/article_1171_8a02296cea83d2ec4a1e4af7f559a369.pdf
• یادگار زریران- شاهنامه گشتاسب – حماسه ملی ایران قدیم
• ترجمه ملک‌الشعرا بهار
• http://www.ensani.ir/storage/Files/20120329143621-5068-318.pdf 
• یادگار زریران، ترجمه یحیی ماهیار نوابی 
• http://www.mehremihan.ir/dadeh/nask/YadgarZariran.pdf
• ژاله آموزگار، همچنین مهرداد بهار، بیژن غنی و سعید عریان هم یادگار زریران را ترجمه کرده‌اند.
• ترجمه انگلیسی یادگار زریران
• http://www.avesta.org/mp/zarir.htm
• مریم خادم، یادگار زریران، برگی دیگر از افتخارات ایرانیان
• http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/32513860510.pdf
• Benvenist, E. (1932). “Mémorial de Zarēr”, in Journal Asiatiqe, Paris.
• Henning, W.B. (1933). “A Pahlavi Poem”, ActaIranica VI (selected papers), Leiden.

• https://www.parsianjoman.org/wp-content/uploads/Nameye-Tenser.pdf

این بحث در مورد نامه تنسر(بهرام خورزاد)، به گُشْنَسپْ(شاه طبرستان) است که با روی‌کارآمدن اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسلهٔ ساسانی، اعتراض خود را علیه قدرت حاکم علنی کرده بود. تَنْسَرْ Tansar (توسَر Tōsar)، سر همه بود و موبد موبدان. او در دستگاه اردشیر بر دیگران سروری داشت و در واقع تن‌ها را سر بود.
در سال ۲۲۴ میلادی که اردشیر بابکان با شکست‌دادن اردوان پنجم واپسین شاهنشاه اشکانی، به قدرت رسید و سلسلهٔ ساسانی را بنیاد نهاد. شاهان کوچک(شاهان محلی) که حق استفاده از تاج داشتند، نسبت به سیاست‌های وی تردید و اعتراض کردند. یکی از آنان گُشْنَسپْ، پادشاه طبرستان بود که به قول «روزبه پور دادویه» معروف به ابن مقفّع، عظیم‌تر و با مرتبه‌تر از آخرین پادشاه اشکانی بود و بر همین اساس اردشیر با او مدارا کرد و لشکر به ولایتتش نفرستاد و در معالجه مساهله و مجامله نمود تا به مقاتله و مناضله نرسد. گُشْنَسپْ، به بگیر و ببندها، خودرأیی و بدعت‌های اردشیر، به دیدهٔ انتقاد می‌نگریست و از تَنْسَرْ، موبد موبدان، خواست که دلیل چنین اقداماتی توضیح داده شود. وی طی نامه‌ای پرسش‌های خود را عنوان کرد و پاسخ به آن نامه موجب پدید‌آمدن نوشته‌ای شد به نام نامهٔ تَنْسَرْ. نامه تَنْسَرْ یکی از ماندگارترین منابع برای شناخت اندیشه سیاسی ایران باستان جهت آگاهی از تأسیسات حکومتی عهد ساسانی است.
بسیاری از تاریخ‌نگاران از جمله یوزف ویزه‌هوفر Josef Wiesehöfer (نویسنده کتاب ایران باستان)، ریچارد نلسون فرای Richard Nelson Frye ایران‌شناس آمریکایی، آرتور امانوئل کریستنسن Arthur Emanuel Christensen خاورشناس دانمارکی و دکتر عزیزالله بیات تاریخ نگار ایرانی، زمان نگارش نامه تَنْسَرْ را اواخر دوره ساسانیان نوشته‌اند. نامهٔ تَنْسَرْ را ابن مقفّع از زبان پهلوی به عربی ترجمه کرده‌‌است. متن اصلی آن (به خط پهلوی)، همچنین برگردان ابن مقفّع (به زبان عربی) در دسترس نیست اما ترجمه فارسی‌اش در کتاب تاریخ طبرستان اثر «ابن اسفندیار» (بهاءالدین محمد پسر حسن پسر اسفندیار) آمده‌است. به گفته ابن اسفندیار «او را تَنْسَرْ برای این گفتند که به جمله اعضای او موی چنان رُسته و فرو گذاشته بود که به سر، یعنی همه تن او همچون سر است...»
افزون بر گزارش ابن اسفندیار، کسان دیگری هم در مورد تَنْسَرْ نوشته‌اند.
مسعودی در دو کتاب «مروج الذهب...» و «التنبیه الاشراف»، ابن مسکویه در کتاب «تجارب الامم»، ابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند، و – ابن بلخی در فارسنامه...
نامه تَنْسَرْ که حاوی نکات قابل تاملی در توضیح اندیشه‌ها و عملکرد اردشیر بابکان و به تبع آن گفتمان رایج عصر ساسانی است، در دورانی سخت نوشته شده و در پی آن است که از زاویه دید موبد زرتشتی، آرمان ایرانشهری را به لحاظ وحدت سیاسی و دینی تضمین کند. تَنْسَرْ به عنوان یک موبد حکومتی در برابر شورش‌های دینی و سیاسی، در صدد بود با اندرزهای خود به شاه طبرستان، دوران اردشیر را بازآفرینی کند و گزاره‌های دینی خود را به صورت یک‌جانبه از بالا با تضمین حکومت به کرسی بنشاند. یادآوری کنم که ساسانیان اولین سلسله‌ای در ایران بودند که ایده ایرانشهر را به عنوان یک ایده سیاسی و هویت فرهنگی مطرح ساختند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامه تَنْسَرْ در خوارزم
مورّخ ایرانى، ابن اسفندیار(بهاء الدین محمدبن حسین بن اسفندیار)، که نامه تَنْسَرْ را با استفاده از برگردان عربی ابن مقفّع، به فارسی ترجمه کرده، بخشى از دوران زندگانى خود را در دربار پادشاهان آل باوند - خاندانی ایرانی از امیران طبرستان - گذراند. او اواخر قرن ششم (۵۹۲ هجری شمسی)، راهی بغداد شد و کمی بعد به‌ شهر رى رفت. در آنجا کتابى را که ابوالحسن بن محمد یزدادى در مورد طبرستان به عربى نوشته بود، یافت و تصمیم گرفت آن را به فارسى برگرداند. ابن اسفندیار بعدها در شهر خوارزم، ترجمه عربى ابن مقفّع از نامه تَنْسَرْ را هم به دست آورد و این متن را نیز به فارسى ترجمه کرد و آن را در مدخل تاریخ طبرستان خود قرار داد و این اثر ارزشمند ادبیات پهلوى را از غبار فراموشی بیرون کشید. قراردادن نامه تَنْسَرْ در آغاز کتاب و پیوند‌دادن تاریخ طبرستان به تاریخ باستان و رساندن اصل و نسب پادشاهان طبرستانی به شاهان ساسانی و همچنین شرح مقاومت اهالی طبرستان در مقابل خلفای اموی و عباسی، حاکی از دغدغه خاطر ابن اسفندیار نسبت به موطن و عدالت‌خواهی اوست. وی در مقدمه کتاب تاریخ طبرستان با ذکر آیاتی از قرآن شرح می‌دهد که گرچه پیر و ناتوان شده‌ام...اما کمر همت بستم و نامه تَنْسَرْ را هم ترجمه کرده در کتاب تاریخ طبرستان گنجاندم. وی نامه تَنْسَرْ را به «فُلْک مَشْحُونِ»[کشتی انباشته] از حکمت تشبیه کرده‌است. در خوارزم... روزی برسته صحافان مرا گذر افتاد از دکانی کتابی برداشتم... و رساله‌ای دیگر که ابن مقفّع از لغت پهلوی به زبان عربی بر گردانده جواب نامه جسنفشاه [گُشْنَسپْ] شاهزاده طبرستان از تَنْسَرْ دانای پارس هربد هرابده اردشیر بابک. با آنکه نه روزگار مساعد و نه دل و ساعد به کار بود عَلَى أَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ شیب سر از جیب غیب برگرفتم... و این رساله(نامه تَنْسَرْ) را که چون فُلک مشحون است از فنون حِکم ترجمه کرده... والله ولی التّیسیر والتّسهیل و هو حسبنا و نعم الوکیل. از آنجا که هیچ‌کدام از دو متن عربی و پهلوی نامه‌ی تَنْسَرْ در دسترس نیست، نمی‌توان درباره‌ی ترجمه‌ ابن اسفندیار (ترجمه فارسی نامه تنسر) داوری کرد. بویژه که اصل آن به زبان پهلوی و مربوط به عهد ساسانی است اما آیه‌های قرآن را هم دربرگرفته که تَنْسَرْ با آن بیگانه بوده‌است. برای مثال آیه ۴۰ سوره کهف و آیه ۱۱۲ سوره انعام. در ترجمه ابن اسفندیار روایتی از جابربن عبدالله انصاری، اشعاری از گرشاسب نامه اسدی و از حکیم سنایی و فردوسی هم اضافه شده که قرنها بعد از اردشیر به دنیا آمده‌اند و بـه دلایل تاریخی و مذهبی و سیاسی، با متن اصلی کتاب همخوانی ندارند. همچنین داستانی از کلیله و دمنه، که شاید افزوده‌های ابن مقفع و سپس ابن اسفندیار به متن پَهلوی نامه تَنْسَرْ باشد. به نظر من چه بسا بخشی از نامه تَنْسَرْ با قرائت ملایان از دین، تعـارض داشته و چاره‌ای جز حـذف نداشته‌است. از این نمونه‌ها کم نیست. در کتیبه یکی از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی(مسجد جامع گلپایگان)، که به خط کوفی است، نام ابابکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان، علی ابن ابیطالب، طلحه، زبیر و عبدالرحمن بن عوف...آمده‌ و در گذشته مرتجعین کوشیدند در اصل کتیبه دست‌ ببرند و چون نتوانستندجملات توهین آمیزی را در رد و لعن ابابکر و عمر و عثمان و...کنار رساله کتیبه که در عصر ناصری تنظیم و تدوین شده، افزودند. من به این موضوع در مقاله گلپایگان شهر لاله‌های واژگون اشاره کرده‌ام. برگردیم به تَنْسَرْ
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تَنْسَرْ، کَرتیر Kartir نیست
در برخی منابع مربوط به دوران ساسانی از شخصی به نام «اَبَرسام» به عنوان وزیر اردشیر نام می‌برند که بعضی از صفات و اقدامات منتسب به تَنْسَرْ، با صفات و اقدامات وی شباهت‌هایی دارد و تصور شده این دو نفر، یکی هستند. کسانی هم کَرتیر Kartir، موبد پرنفوذ دوران ساسانی را، تَنْسَرْ پنداشته‌اند. اما فعالیت‌های تَنْسَرْ با کرتیر متفاوت بوده‌است. کرتیر مجری سخت‌گیر سیاست‌های دینی بود و از همین رو به اوستا تقدس بخشید. از تَنْسَرْ اگرچه در کتاب دینکرد(درسنامهٔ دین مزدایی - زرتشتی)، به عنوان رئیس نگهبانان آتشکده و زنده کنندۀ مجدد دین زرتشتی نام برده شده‌، اما او (نسبت به کرتیر) نقش اجرایی چندانی در سیاست دینی اوائل دوران ساسانی نداشت و بیشتر فرضیه پرداز و مدیر بود. وی با فرستادن کسانی به ولایات و نوشتن نامه به سران ایالات که هنوز بعضی از آن‌ها در حمایت و تبعیت از حکومت نوپای ساسانی تردید داشتند توانست آنها را به حمایت از اردشیر ترغیب نماید. کهن‌ترین اثر برجای مانده که ذکری از تَنْسَرْ در آن شده، کتاب دینکرد است که در قرن سوم هجری، به زبان پهلوی نوشته شده‌است، در این کتاب از تَنْسَرْ به عنوان هیربدان هیربد و با صفت پارسا (اهرو) یاد شده‌است. البته تاریخ‌نویسانی که نوشته‌های آنها از منابع عصرساسانی است در ضمن ذکر حوادث عصر اردشیر بابکان از تَنْسَرْیاد نکرده‌اند. طبری در تاریخ خود فقط از فرستادن نامه‌هایی از سوی اردشیر به ملوک الطوایف اطراف سخن گفته و مورخان دیگر از جمله یعقوبی، دینوری و ابن اثیر هیچ نامی از تَنْسَرْ به میان نیاورده‌اند. علاوه بر کتاب دینکرد، اسم تَنْسَرْ در سنگ نوشته‌های نقش رجب - یکی از آثار ارزشمند حجاری باستانی ایران، در سه کیلومتری شمال تخت جمشید - آمده‌است اما اینکه او وجود خارجی و تاریخی داشته‌ یا افسانه‌ای است که موبدان ساسانی ساخته‌اند بر من معلوم نیست. چه بسا در زمان انوشیروان و در سال‌های بین ۵۵۷ تا ۵۷۰ میلادی شخصی به قصد آشنا ساختن معاصرین خویش با مسائل سیاسی و دینی، نامهٔ تَنْسَرْ را ساخته و به دورهٔ اردشیر بابکان ربط داده‌است. هستند کسانی چون نینا پیگولوسکایا که انتساب نامه تَنْسَرْ به زمان اردشیر (نیمه اول سده سوم میلادی) را مردود می‌شمرند.
ولادیمیر لوکونین نویسنده کتاب تمدن ایران ساسانی، پا را فراتر گذاشته و نامه تَنْسَرْ را متنی ساختگی و خود تَنْسَرْ را هم شخصیتی غیرواقعی پنداشته‌‌است، که البته این نظر با اجماع همه پژوهشگران همراه نیست. از نظر استاد مجتبی مینوی ایرانشناس نامدار میهن‌مان که به قول ایرج افشار، یک یک نسخه‌ها را به طریق علمی و با وسواس و دقت خاص خویش در مطالعه می‌گرفت و با نگاه مترجم انگلیسی نامه تَنْسَرْ «نورا الیزایت مری بویس»، تَنْسَرْ و نامه‌اش واقعی است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامه تَنْسَرْ و توجیه عملکرد اردشیر بابکان
در نامه تَنْسَرْ به سنت‌های پادشاهی، رابطه دین و دولت، ساختار طبقاتی جامعه و تقسیم‌بندی مردم بر اساس رابطه آن با قدرت، و...اشاره شده‌ و تـلاش نویسنده نامه از میان بردن شبهات و تردیدها و توجیه عملکرد و زمینه‌های قدرت پادشاه (اردشیر) است. در مقدمه نامه تَنْسَرْ از ظهور اسکندر و مرگ دارا و تقسیم ایران به شاهان محلی (ملوک الطوایفی) و سرانجام ظهور اردشیر بابکان و غلبهٔ او بر ۹۰ تن از این شاهان از جمله اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی سخن رفته‌است. پس از آن متن نامه آغاز می‌شود. نامه‌ مورد بحث گرچه طبق معمول، با ستایش عدل و نکوهش ستم شروع می‌شود اما مضمون آن شرعیزه کردن اقدامات اردشیر بابکان است. تَنْسَرْ در پاسخ اعتراض شاه طبرستان به اینکه اردشیر برخی از سنت‌های دیرین را متروک داشته‌، به او پاسخ می‌دهد که‌ سنت دوگونه است: سنت اول و سنت آخر. سنت نخست عدل است که در میان مردم فراموش شده‌ و نمی‌خواهند در باره آن بشنوند. گویی تمیز حقیقت از میان برخاسته و سیرت انسانی‌‌ رها گشته‌است. و سنت دوم، ظلم است. که مردم با آن خو گرفته‌اند و زشتی آن را درنمی‌یابند. بزعم تَنْسَرْ اردشیر این بیداد را برنتافت. وی توضیح می‌دهد که برخلاف نظرِ شاهِ طبرستان، نظام حقوقی جدید بر پایه‌ی انصاف و خِرَد بنا شده، چنان‌که در گذشته اگر کسی مرتکب خطا و عصیانی می‌شد او را می‌کشتند اما شاه آن روش را وانهاده و آیینی جدید پایه‌گذاری کرده‌ و بریدن دست هم ممنوع شده‌است...
گُشْنَسْبْ اعتراض کرده که اردشیر آتش‌ها را از آتشکده‌ها بیرون برده و خاموش کرده‌است و تَنْسَرْ پاسخ می‌دهد که این آتش‌ها برخلاف قانون تأسیس شده بودند و این کار اردشیر یکی از اقدامات وی برای ایجاد دولت مرکزی در ایران با آتشکدهٔ سلطنتی واحدی، بوده‌است. تَنْسَرْ ادعا می‌کند این اسکندر بود که تمام کتاب‌های دینی را آتش زد و از بین برد و بر اثر حکومت ملوک الطوایفی و فسادهایی که از آن ناشی شد هیچ اثری از دین نگذاشت. او در نامهٔ خود به شاه طبرستان به بگیر و ببند در دوران اردشیر، گماردن جاسوسان در جای جای جامعه و بکارگیری شکنجه، فرجه می‌دهد و به نوعی آن را توجیه نموده، به روشنی جواز تنبیـه و سـرکوب مردم را صادر می‌کند و آن را به عنوان رفتـاری ستوده کـه ملک و دین بـدان محکم‌تر می‌شوند می‌ستاید. منع تعیین ولیعهد و جانشین از سوی شاه و واگذاری این امر به گروهی از بزرگان مملکتی، یکی از مهم‌ترین موارد مطرح‌شده در نامه‌ی تَنْسَرْ است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامه َنْسَرْ و سیاستنامه خواجه نظام‌الملک
به لحاظ اندیشه سیاسی می‌توان میان نامه تَنْسَرْ و سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک طوسی وزیر مقتدر عهد سلجوقی، همانندی‌هایی مشاهده نمود. تَنْسَرْ در همراه‌کردن تمامی مخاطبین با اردشیر بابکان بسیار کوشید. خواجه نظام‌الملک هم نگارش سیاست نامه را، برای توجیه و حفظ مقام سلطان تدوین کرد. اندیشه‌های سیاسی خواجه نظام‌الملک مبتنی بر شاه آرمانی بود و پایه و مایه کتاب‌هایی چون نامه تَنْسَرْ نیز همین است. از مهم‌ترین مشخصات اندیشه‌های سیاسی خواجه نظام‌الملک توجه خاص وی به حکومت در دوران قبل از حمله اعراب است. وی در سیاست نامه اقتدار پادشاهی عصر سلجوقی را با عظمت امپراتوری باستان پیوند می‌زند. به همین جهت تاثیر‌پذیری سیاستنامه از نگاشته‌های عصر ساسانی چون نامه تَنْسَرْ قابل تامل است. تَنْسَرْ یکی از مبادی مهم گفتمان نظم سلطانی را پیوند میان دین و سلطنت می‌داند و در نامه‌اش به گُشْنَسْبْ می‌نویسد: «عجب مدار از حرص و رغبت من به صلاح دنیا برای استقامت قواعد احکام دین، چه دین و ملک... هرگز از یکدیگر جدا نشوند.» (ابن اسفندیار، ۱/۱۷)
جدا از رهنمود نادرست فوق و این پندار غلط تَنْسَرْ که پادشاه [همیشه] تجلی عدل و داد اسـت و اگر رفتارش در ظاهر ظلم به نظر رسد، ناشی از جهالت ما در ارتباط بـا مـصادیق عـدل است، جدا از درستی یا نادرستی دیدگاه تَنْسَرْ از رفتار اردشیر بابکان و توجیه عملکرد وی، جدا از اینکه سیاست در نامه تَنْسَرْ با بگیر و ببند، گماردن جاسوسان و ریختن خون مردم همراه است، و - گرچه در روزگار اردشیر، گذشتن از سد طبقات، سدهایی که میان مردم عادی و طبقات ممتاز وجود داشت به هیچ وجه آسان نبود و در نامه تَنْسَرْ اشاره شده‌ که به فرمان اردشیر «باید هیچ چیز را چنان نگه ندارند که مراتب مردم را» گرچه بنا بر نامه تنسر، حدودی بسیار محکم نجبا و اشراف را از عوام الناس جدا می‌کرد و امتیاز آنان به لباس و مرکب و سرای و بستان و زن و خدمتکار بود... و گرچه تَنْسَرْ در نامه خود ایرانی را به معنی خاضع و تسلیم به سلطنت و شریعت می‌خواهد و ایران را «بلاد الخاضعین» یعنی کشور افتادگان و سرسپردگان معنی می‌کند، اما... اما، نکته قابل تامل در نامه تَنْسَرْ این است که او کلمه را با کلمه پاسخ می‌دهد. فراموش نکنیم که تمدن نخستین بار از آنجا آغاز شد که انسان خشمگین به جای تکه‌سنگ، کلمه پرتاب کرد و کلمه را با کلمه پاسخ داد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دگرگونیِ نام توْسَر به تَنْسَر، گویا در نتیجهٔ اشتباه‌خوانی خط پهلوی کتابی بوده‌است که در آن برای دو حرف «و» و «ن» تنها یک نشانه وجود دارد، نه اشتباه در خواندن خطّ عربی. به عقیدهٔ کریستنسن، اگر عبدالله بن مُقَفّع در ترجمهٔ متن پهلوی نامهٔ تَنْسَرْ به عربی، نام تَنْسَرْ را توْسَر خوانده ‌بود، می‌بایست در ترجمهٔ فارسی ابن‌اسفندیار هم به جای تنسر، این تلفّظ دیده می‌شد و ازاین‌رو بیرونی که او را «توْسَر، هیربذان هیربذ» خوانده‌است، باید آن را از متن پهلوی نامهٔ تَنْسَرْ یا منبع پهلوی دیگری گرفته باشد، نه از ترجمهٔ عربی ابن مقفع. با شناخته‌شدن سنگ‌نوشتهٔ شاپور یکم بر کعبهٔ زرتشت، آشکار شد که ریخت درست این نام در دورهٔ ساسانیان و در زبان فارسی میانه، «توْسَر» بوده‌است.
نامه تَنْسَرْ در کتابخانه هند در لندن East India office library نگهداری می‌شود. سال ۱۸۹۴ (۱۲۷۳ خورشیدی) نخستین بار، جیمز دارمستتر (به فرانسوی: James Darmesteter باستانشناس فرانسوی متن فارسی آن را با ترجمه فرانسه، در مجله آسیائی پاریس به چاپ سپرد. ۱۲۹۰ خورشیدی نوشته‌ای از سید محمدعلی جمالزاده با عنوان «یک نامه از عهد ساسانیان: نامهٔ تَنَّسَر»، بر سر زبانها افتاد. علی‌اکبر دهخدا، هم در امثال و حکم نامهٔ تَنْسَرْ را منتشر نمود. (۱۳۰۵ خورشیدی)، شش سال بعد ۱۳۱۱ مجتبی مینوی، متن نامهٔ را با مقدمه‌ای طولانی انتشار داد. بعدها یک نویسنده دانمارکی آن را به زبان دانمارکی ترجمه کرد (۱۹۶۵=۱۳۴۴ خورشیدی) سه سال بعد، ۱۹۶۸ میلادی (۱۳۴۷ خورشیدی) ترجمهٔ انگلیسی نامه تَنْسَرْ هم توسط نورا الیزایت مری بویس، با مقدمه‌ای طولانی در رُم انتشار یافت. مجتبی مینوی سال ۱۳۵۲ نیز نامه تَنْسَرْ را بار دیگر با همکاری دکتر محمد اسماعیل رضوانی تصحیح و منتشر کرد. نامهٔ تَنْسَرْ به گُشْنَسْبْ در جلد اول تاریخ طبرستان (ابن اسفندیار) به تصحیح عباس اقبال از صفحه ۳۰ تا ۵۷ هم موجود است. سال ۱۳۹۶، شهرام جلیلیان، نیز متن نامه تَنْسَرْ را با پیشگفتار و یادداشت‌هایی مفصل در منتشر نمود.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پتشخوارگر (پَذَشْخوارْگَرْ) Padishkhwārgar
براساس نامه تَنْسَرْ در زمان به سلطنت رسیدن اردشیر یکم ساسانی، گُشْنَسْبْ بر پَذَشْخوارْگَرْ (نام قدیمی کوه‌های طبرستان) حکمرانی داشته و عنوان «پتشخوارگرشاه» را داشته‌است. به گفته حمزه اصفهانی مورخ قرن سوم به همه شاهان طبرستان «بدشخوارگرشاه» می‌گفتند. محدودهٔ پَذَشْخوارْگَرْ در دوره‌های گوناگون متغیر بوده‌است. آن گونه که ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان نوشته‌، پَذَشْخوارْگَرْ قلمروی شامل آذربایجان، طبرستان، گیل، دیلم، ری، دامغان و گرگان بوده‌است. پَذَشْخوارْگَرْ (پتشخوارگر)، رشته کوه البرز را دربرمی‌گرفته، و بتدریج برای بخش مرکزی و شرقی آن یعنی کوه‌های لاریجان، بندپی، لفور، سوادکوه، هزارجریب و بخشی ازفیروزکوه و دماوند به کار رفته‌است. از عنوان گشنسب شاه که همزمان با اردشیر بابکان میزسته‌، چنین برمی‌آید که در روزگار ساسانی واژه پتشخوارگر اندک، اندک، معنای جغرافیایی محدودتری یافته‌ و تنها به بخشی از ناحیه کوهستانی وسیع پیشین گفته می‌شد، یعنی فقط بخش کوهستانی مازندران کنونی را شامل شده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ابن مقفع
روزبه پور دادویه Rūzbih ibn Dādūya معروف به ابن مقفع نویسنده و مترجم ایرانی کلیله و دمنه از برجسته‌ترین نمایندگان تفکر علمی در قرن دوم هجری است. پدر وی را حجاج بن یوسف آزرده و دستش را ناقص و ترنجیده کرده بود و از همین رو فرزندش روزبه، ابن مقفع خوانده شد. دیدگاه مترقی او از مطالعه باب برزویه طبیب که به نظر می‌رسد خود، آنرا به کلیله و دمنه افزوده‌ بخوبی آشکار می‌شود:
«... هر طایفه‌ای را دیدم که در ترجیح دین و تفضیل مذهب خویش سخنی می‌گفتند و گرد تقبیح ملت خصم و نفی مخالفان می‌گشتند. به هیچ تأویل درد خویش را درمان نیافتم و روشن شد که پای سخن ایشان بر هوا بود...»
ابن مقفع کتاب‌های زیادی از پارسی میانه به عربی برگرداند. نثر عربی وی شیوا بود و ترجمه‌هایش از بهترین آثار ادبی زبان عربی است. گفته‌اند که وی از جور خلفای عباسی که دین برایشان نردبان قدرت شده بود، در امان نماند و کشته شد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامهٔ تَنْسَرْ با دیباچه‌ای از ابن مقفع و از زبان «بهرام بن خرزاد و او از پدر خویش، منوچهر موبدِ خراسان و علمای پارس» آغاز شده‌است و در آن از تاختن سپاه اسکندر به پارس و جنگ با دارا یاد می‌شود. پس از دیباچه، متنِ نامه آغاز می‌شود. مجتبی مینوی نامه را به ۱۷ بند تقسیم کرده که تقسیم‌بندی او امروزه مورد ارجاع است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامهٔ تَنْسَرْ از نخستین مکتوباتی است که نام طبرستان در آن آمده‌است و نشان می‌دهد در عصر پیدایش ساسانیان، طبرستان پهنه‌ای مشخص و معین از ایران‌شهر بوده و سرزمین‌های محدود میان گیلان تا گرگان و نواحی کوهستانی را شامل می‌شده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
آرتور کریستنسن، با استناد به حوادثی كه در نامه تَنْسَرْ از آنها سخن رفته و از دید او نمی‌تواند مربوط به زمان اردشیر بابکان باشد، به این نتیجه رسیده كه این نامه پس از دوران اردشیر نوشته شده و به اردشیر نسبت داده شده‌است. اما برخی بر این نظرند که مربوط به زمان اردشیر است، ولی در زمانهای گوناگون، خصوصاً در دوران انوشیروان به مقتضای زمان کم و زیاد شده‌است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع
• بناها و سنگ نبشته‌های دوران نخستین دودمان ساسانی، ارنست هرتسفلد
• ایران در زمان ساسانیان- آرتور کریست‌سن، ترجمه رشید یاسمی
• تمدن ایران ساسانی. ولادیمیر گریگورویچ لوکونین، ترجمهٔ عنایت‌الله رضا.
• نامه تنسر(ترجمه از پهلوی به عربی)، روزبه پسر داذگُشْنَسْب (عبدالله بن مقفع - روزبه پور دادویه)
• نامه تنسر(ترجمه از عربی به فارسی) ابن اسفندیار، وی آن را در تاریخ طبرستان خود گنجانیده‌است.
• دینکرد، کهن‌ترین نوشته‌ای که از تَنْسَرْ یاد کرده‌است. دینکرد توسط فرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد ایمیدون تدوین شده‌، در دینکرد سوم و چهارم و هفتم به تَنْسَرْ اشاره شده‌است.
• مُروجُ‌الذَهَب و معادن‌الجوهر، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی. وی از همراهی و دوستی تَنْسَرْ با اردشیر بابکان سخن گفته و در التنبیه و الاشراف نیز به تَنْسَرْ اشاره دارد. نامه‌ی تَنْسَرْ افزون بر گزارش ابن اسفندیار توسط ابن مسکویه (ابوعلی احمد بن محمّد) همچنین نویسنده کتاب فارس‌نامه (ابن بلخی) گزارش شده‌است. ابن مسکویه در تَجارِب‌ُالأُمَمْ گزارش می‌دهد که اردشیر بابکان در سامان بخشیدن به پادشاهی ایرانیان، از اندرزهای هیربدی پارسا به نام تَنْسَرْ سود می‌جسته‌است.
• نامه تَنْسَرْ The Letter of Tansar (ترجمه انگلیسی)، نورا الیزایت مری بویس،
• نامه تَنْسَرْ به نقل از نسخ خطی، دارمستتر Darmesteter
• نامه تَنْسَرْ هیربندان هیربذ اردشیر پاپکان به جُشنسف شاه و شاهزاده پذشخوارگر(فدشوارگر) مجتبی مینوی ۱۳۱۱
https://www.parsianjoman.org/wp-content/uploads/Nameye-Tenser.pdf
• نامه‌ی تَنْسَرْ به گُشْنَسْبْ؛ ترجمه‌ی ابن اسفندیار؛ ویرایش مجتبی مینوی
• اندرزنامه‌های کهن ایرانی، هانری فوشه کور
• «یک نامه از عهد ساسانیان: نامهٔ تَنَّسَر»، سید محمّدعلی جمال‌زاده (۱۲۹۰)
• تاریخ ادبیات ایران، احمد تفضلی
• نامه‌ی تَنْسَرْ به گشنسب؛ مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی
• نامه تَنْسَرْ به گشسنپ، شهرام جلیلیان
• تحلیل گفتمانی نامه تنسر: درآمدی بر اندیشه سیاسی عصر ساسانی، عباسعلی رهبر و...
• مسایل اساسی اندیشه سیاسی در نامه تَنْسَر، علیرضا ازغندی، حمداله اکوانی
• نامه تَنْسَرْ به گشنسب، نسخه عباس اقبال که سال ۷۱۷ به خواست خواجه رشیدالدین فضل‌الله تحریر شده‌است.

گاتاها، «مانترا»ی تأمل‌برانگیز 

https://www.youtube.com/watch?v=XdDsLVK7Ng8

چهره‌ای تاریخی یا افسانه‌ای
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اصلاح‌گر دینی ایرانی؛ زَرْتُشْتْ که گفته می‌شود آموزه‌های او، هستهٔ اصلی مزدیسنا را تشکیل می‌دهد، بر پندار و گفتار و کردار نیک [هومت و هوخت و هورشت] پای می‌فشرد و باور داشت هستی میدان نبرد نیروهای خیر و شر است. برای شناخت او، به اوستا تکیه می‌شود اما اوستا پاره‌های متفاوت دارد و در زمان‌های متفاوت مکتوب شده و قدیمی‌ترین بخش آن، گاهان، از پی یک دوره طولانی انتقال شفاهی مکتوب شده‌است، تازه همین بخش هم به چهره ی زَرْتُشْتْ وضوح چندانی نمی‌بخشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
هرچند موجودیت زَرْتُشْتْ به عنوان یک شخصیت تاریخی در میان بیشتر محققان پذیرفته شده‌، اما زمان دقیق زندگی او مشخص نیست. برخی تخمین می‌زنند که چند هزار سال پیش از «خشایارشا» زیسته‌است. اما کسانی، زمان زندگی او را حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌دانند. محل دقیق زندگی او نیز نامشخص است، گویا وی در شمال شرق ایران بزرگ (جایی در محدوده تاجیکستان و افغانستان امروزی) زندگی می‌کرده‌است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در منابع مزدایی دربارهٔ زَرْتُشْتْ؛ از افسانه‌ها که بگذریم، مطالب تاریخی شامل سروده‌های خود او، گاتاها، است که کهن‌ترین بخش اوستا را تشکیل می‌دهد. البته امثال ژان کلنز Jean Kellens و اریک پیرار به عدم ارتباط میان زرتشت و گاتاها تأکید می‌کنند. منابع افسانه‌ای که در بخش‌های متاخر اوستا و کتب پهلوی بازتاب داشته‌اند، به مرور دربارهٔ او نوشته شده‌ و از زرتشت تاریخی فاصلهٔ بسیاری دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در گاتاها زَرْتُشْتْ در جامه مرد خردمندی که خود را در یک مأموریت بزرگ می‌بیند، ظاهر می‌شود که با قدم‌های استواری به دنبال ایجاد تغییر است و اطرافیان خود را به راستی فرا می‌خواند. او در این سروده‌ها، مردم را از پرستش دیوان که آنان را آفریده اهریمن و تباه‌کنندهٔ زندگی می‌بیند، بازمی‌دارد و به آن‌ها وعدهٔ پیروزی نیکان را می‌دهد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زَرْتُشْتْ به اختیار آدمی باور داشت و تصریح می‌کرد انسان می‌تواند انتخاب کند که در کنار نیروهای روشنایی بایستد یا در صف نیروهای تاریکی قرار گیرد. او این آزادی را هدیه‌ای از جانب اهورامزدا می‌دانست که از آغاز به انسان‌ها بخشیده شده‌است. گفته می‌شود فلسفهٔ زَرْتُشْتْ بر فلسفهٔ یونانی و به واسطهٔ آن، بر فلسفهٔ غرب اثرگذار بوده‌است. فیلسوف آلمانی، هگل، ایرانیان را به دلیل نور زَرْتُشْتْ اولین «مردمان تاریخی» قلمداد می‌کند. نیچه، در آثار خود با ستایش بسیار از زَرْتُشْتْ سخن می‌گوید. زَرْتُشْتْ قهرمان اثر برجسته او، چنین گفت زَرْتُشْتْ است که «مرگ خدا» را از زبان او اعلام کرد. زَرْتُشْتْ در فلوت سحرآمیز، اپرایی از موسیقی‌دان اتریشی موتسارت، به عنوان نجات‌بخشی خردمند و روشنگر ظاهر می‌شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فردوسی در شاهنامه بخش‌های مربوط به زَرْتُشْتْ را از سروده‌های دقیقی برداشته‌‌است که در مجموع تصویر مثبتی از او دارد. وقتی گشتاسپ دین زَرْتُشْتْ را می‌پذیرد و آتشکده‌های بسیار برپا می‌کند، به عنوان مدافع استقلال ایران به تصویر کشیده می‌شود و پادشاه را از پرداخت خراج به ارجاسپ تورانی بازمی‌دارد:
به شاه کیان گفت زردشت پیر - که در دین ما این نباشد هژیر
که تو باژ بدهی به سالار چین - نه اندر خور دین ما باشد این
حافظ، «پیر مغان» را (زَرْتُشْتْ ؟) «مرشد» خود می‌داند و بارها به او اشاره می‌کند.
منم که گوشه میخانه خانقاه من است
دعای پیر مغان ورد صبحگاه من است

1. گاتها کهن‌ترین بخش اوستا، ابراهیم پورداود
2. تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام، عبدالحسین زرینکوب برگردان هفت هات نخستین گاتاها، آبتین ساسانفر
3. فرجام نافرجامی‌ها، محمود کویر
4. اوستا، گزارش و پژوهش، جلیل دوستخواه
5. وندیداد اوستا، جیمز دارمستتر
6. فرهنگ جامع تاریخ ایران، عباس قدیانى ‏
7. گاتاها، سرودهای مینوی زرتشت، حسین وحیدی
8. دانشنامهٔ مزدیسنا، جهانگیر اوشیدری
9. گاتاها سروده‌های زرتشت، عباس شوشتری
10. ستوت یسن و سرودهای پاک زرتشت اسپنتمان، علی‌اکبر جعفری
11. گاتاهای زرتشت، فرانک دوانلو
12. آیا هخامنشیان زرتشتی بوده‌اند؟ یحیی ذکاء
13. جستاری چند در فرهنگ ایران، مهرداد بهار

    ---

• یسنا، ابراهیم پورداود
• یوشت فریان و مرزبان نامه، محمد معین
• تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشـی دولـت ساسـانیان، احسان یارشاطر
• ماتیکان یوشت فریان، ترجمه، پیش گفتار و پیوست، محمود جعفری دهقی
• آردا ویراف نامه و ماتیکان یوشت فریان، ماهیار نوایی - محمود طاووسی
• https://archive.org/details/20210125_20210125_1056/page/n43/mode/2up
• بر بال سیمرغ، محمود کویر
• مقدمه ماتیکان هزار دادستان، پرویز صانعی
• ماتیکان یوشت فریان، بهمن انصاری
• بررسی متن ماتیکان یوشت فریان، راحله شجاعی، زهرا تبریزی شهروی

• • مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، اُرانسکی، ای. ام.، ترجمۀ کریم کشاورز
  • سبک‌شناسی، محمد تقی بهار
  • زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، نصرالله پورجوادی
  • جستاری در درخت آسوریگ، نصرالله پورافکاری
  • پیرامون یک واژه از درخت آسوری، مسعود پورریاحی
  • تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش احمد تفضلی و ژاله آموزگار
  • در مورد درخت آسوریک، فرهاد آبادانی
  • درخت آسوریک، به کوشش یحیى ماهیارنوابی
  • جستاری مردم‌شناختی از منظومۀ درخت آسوریک، محمود روح‌الامینی
  • هفتاد مقاله، ارمغان فرهنگ به دکتر غلامحسین صدیقی، یحیى مهدوی و ایرج افشار
  • متون پهلوی، به کوشش سعید عریان
  • منظومه درخت آسوریگ: متن پهلوی، آوانوشت، ترجمه فارسی، فهرست واژه‌ها و یادداشت‌ها، ماهیار نوایی
  • عناصر اسطوره‌ای در منظومه درخت آسوری - چرا پیروزی از آن بز است و نه درخت خرما؟، ابوالقاسم دادور، نگار بوبان
  • نشانه‌های نمایشی در منظومه ی درخت آسوریگ، علیرضا بلنداقبال
  • منشأ مناظره‌های ادبی‌ (ایران‌ باستان‌ و میان رودان)، پرویز اذکائی
  • درخت آسوریک شعری نمایشی از دوران پیش از اسلام‌، نغمه ثمینی

• منابع
  واژه‌نامه اوستا، کرستیان بارتلومه
  پیام زرتشت، علی‌اکبر جعفری
  اوستای کهن(متن کامل)، رضا مرادی غیاث آبادی
  شناسایی زرتشت، مهربان خداوندی
  اوستا، گزارش و پژوهش، جلیل دوستخواه
  تاریخ ایران باستان، دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ، ترجمه روحی ارباب
  زبان، فرهنگ و اسطوره، ژاله آموزگار
  اسطورۀ زندگی زردشت، احمد تفضلی و ژاله آموزگار
  الآثار‌الباقیة، ابوریحان بیرونی
  مقدمه بر ویسپرد، به کوشش بهرام فره‌وشی
  فرایند تکوین حماسۀ ایران پیش از روزگار فردوسی، جلیل دوستخواه
  اوستا، ستایش‌نامۀ راستی و پاکی، محمدتقی راشد محصل
  ترجمه و حاشیه بر وندیداد، هاشم رضی
  
  

  ---

منابع

• در بارهٔ خط کتیبه‌ها و سکه‌ها و مهرهای دورهٔ اشکانی و ساسانی، صادق کیا
• هزاره‌های گمشده، پرویز رجبی
• اندرزنامه‌های پهلوی، اردشیر آذرگشسب
• بررسی متن پهلوی اندرز پوریوتکیشان، نرگس زاهدی
• شاهنشاهی ساسانی، تورج دریایی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر
• تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی
• ایران در آستانه یورش تازیان، آ. ای. کولسنیکف
• جامعه باستان، لوئیس هنری مورگان
• ترجمه کتاب دینکرد، بهرام فره‌وشی
• میراث فرهنگی ایران و اندرزنامه‌ها، پاتریشیا کرون
• پندهای ایرانیان باستان، وحید سبزیان‌پور
• جاویدن خرد، ابن مسکویه، ترجمه تقی‌الدین محمد شوشتری
• حکمرانی آرمانی ایرانیان در اندرزنامه‌ جاویدان خرد، رحمان مشتاق‌مهر
• اندرزهای باستان، فاروق صقی‌زاده
• تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی - ژاله آموزگار
• سیرالملوک (سیاست نامه)، خواجه نظام‌الملک
• متن پهلوی اندرزنامه خسرو انوشیروان ساسانی، فرهاد نیلوفری
• پندنامه عطار
• «پندنامۀ انوشیروان در دیوان ابن‌یمین؛ پرویز ناتل خانلری
• از گذشتۀ ادبی ایـران، عبدالحسین زرین‌کوب،
• «پندنامه‌ها ـ اندرزنـامه‌ها، کتب اخلاقی در ادبیات ایران»، محمد شیروانی،
• اندرزنامه‌های ایرانی، کتایون مزداپور
• اندرز یا حکمت عملی در ادبیات پهلوی، محمد معین
• پندنامه بزرگمهر، آرشام پارسی
• http://www.mehremihan.ir/dadeh/nask/pandbozorgmehr.pdf 

• ازشاهنامه تا خدای‌نامه، جلال خالقی مطلق
• تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، احسان یار شاطر
• دانشنامه ایرانیکا، حدای‌نامه
• الآثار الباقیه، ابوریحان بیرونی
• بر بال سیمرغ: جستارهایی درباره شاهنامه، محمود کویر
• تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار
• تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء ( تاریخ پیامبران و شاهان )، حمزۀ اصفهانی
• خدای‌نامه در متون یونانی، علیرضا شاپور شهبازی
• خدای‌نامه‌ها و شاهنامه‌های مآخذ فردوسی، محمد نوری عثمانف
• التنبیه و الاشراف، علی مسعودی
• مقدمۀ قدیم شاهنامه، محمد قزوینی
• فردوسی و شعر او، مجتبى مینوی
• تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، تئودر نولدکه، ترجمۀ عباس زریاب خویی
• عیون‌ الاخبار، عبدالله ابن‌ قتیبه‌ الدینوری
• تحقیقاتى‌ درباره ساسانیان‌، کنستانتین اینوسترانتسف‌
• التاج فی اخلاق الملوک، کتابی منسوب به جاحظ، به‌ کوشش‌ احمد زکى‌ پاشا
• ایران‌ در زمان‌ ساسانیان‌، آرتور کریستن‌ سن‌، ترجمه رشید یاسمى‌
• خدای‌نامه‌ها و شاهنامه‌ها، پرویز اذکایی
• شاهنامه نامه شاهان نیست، میر جلال الدین کزازی
• تمدن ایران ساسانی، ولادیمرگریگوویج لوکوتین، ترجمه عنایت الله رضا
• بندهش، گردآورى فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار
• مأخذ اصلى شاهنامه ابومنصورى، جلال خالقى مطلق
• سرگذشت سیرالملوک ابن مقفّع، ابوالفضل خطیبى
• درباره ترجمه‌هاى عربى خدای‌نامه‌، ویکتور رومانوویچ روزن، ترجمه محسن شجاعى
• خدای‌نامه دکتر محمد جواد مشکور
• تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، تئودور نولدکه، ترجمه عباس زریاب
• محمود امیدسالار، خدای‌نامه
• محمود امیدسالار، ملاحظاتی پیرامون سیر الملوک ابن‌المقفع

منابع
اَرداویراف‌نامه، مجله مهر، سال چهارم، شماره‌هاى ۱-۵، رشید یاسمی
اَرداویراف‌نامه، ابراهیم پورداوود
ارداوی‍راف‌ن‍ام‍ه یا بهشت و دوزخ در آیین مزدیستی، ترجمه از رشید یاسمی
پژوهشی در اساطیر ایران، مهرداد بهار
تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی
به بهانه انتشار نسخه جدید اَرداویراف‌نامه، محمد شریفی
اَرداویراف‌نامه، فیلیپ ژینیو، ترجمه ژاله آموزگار
اَرداویراف‌نامه، براساس شش دست‌نوشته، داریوش کارگر
درآمدی بر اَرداویراف‌نامه، مهدی کارگر
گزارش اَرداویراف‌، بهرام بیضایی
شایست و ناشایست، کتایون مزدا پور
تاریخ کیش زرتشت پس از اسکندر گجسته، مری بویس، ترجمـه همـایون صـنعتی زاده
برخی بررسی‌ها در باره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، احسان طبری
سیری در سفرنامه‌های تمثیلی، دانته و تأثیر پذیری او از منابع شرقی، اسماعیل آذر
جلیل نظری
چکیده‌ای از اَرداویراف‌نامه، بهمن انصاری
پژوهش‌های ایرانی، رضا مرادی غیاث‌آبادی
ترجمه منظوم اَرداویراف‌نامه به فارسى، حسین سمیع
مقایسه نگاه اَرداویراف‌نامه و رساله الغفران در دنیای پس از مرگ، گردآفرین محمدی، جلیل نظری
دانشنامۀ مزدیسنا، جهانگیر اوشیدری
الآثار الباقیة، ابوریحان بیرونی
معتقدات و آداب ایرانی، هانری ماسه، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر
«ارداویراف‌نامه»، مجموعۀ مقالات، محمد معین
آیا ایران باستان آثار باستانی داشته‌است؟ رضازاده شفق

متن کامل اردا ویراف‌نامه
https://titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/iran/miran/mpers/arda/arda.htm
---------------------------------
J. A. Pope, The Ardai Viraf Nameh or the Revelations of Ardai Viraf, London, 1816
S. Rustamji, Ardaivirafnamu, Bombay, 1844
Barthelemy, A. Arta Viraf-Namak.1887
R. Abrahamian, Ardavirap Namak, Yušti Frian, Erevan, 1958
Giynou, Philippe. Le Livre d’Artâ Virâf, 1984
K. Jamasp-Asa, Arda Viraf Nameh, Bombay, 1902

• سبک شناسی. ملک‌الشعرا بهار، ج ۱ صفحه ۵۰ به بعد
• ماتیکان هزارداتستان اشم وهو و جز أن، ماهیار نوابی، کیخسرو جاماسپ اسا
• تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی، ژاله آموزگار
• نگاهی به تاریخ اندیشه در ایران، محمود کویر
• اصطلاحات حقوقی در زبان فارسی میانه، یدالله منصوری
• صورت‌بندی‌ها و مؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی ایران باستان، سعید عریان
• زبان و ادبیات پهلوی، جهانگیر تاوادیا، ترجمه س. نجم‌آبادی
• ترجمه و بررسی مسائل حقوقی در سه فصل از ماتیکان هزار دادستان، اشرف رحمانی کلانتر، سپیده نجم زاده
• کتاب مادیان(ماتیکان) هزار دادستان، مصطفی دهقان
• بررسی و شناخت خانواده و حقوق زن در متون پهلوی بر اساس ماتیکان هزار دادستان، حمیده گرگ یراق
• مقدمه ماتیکان هزار دادستان، حقوق مردم، سال هفتم، شماره ۲۶، زمستان ۱۳۵۰ - پرویز صانعی
• شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، پیگولوسکایا،ن، ترجمه عنایت‌الله رضا
• قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان: گفتاری دربارهٔ کتاب ماتیکان هزار داتستان، یا، هزار ماده از قوانین مدنی ساسانیان، مجله آینده، بهمن ۱۳۲۳ و تیر ۱۳۲۴، رستم شهزادی
• منابع حقوق انسانی در دوره ساسانی، پدرام جم
• مقالات دوره‌ای مجموعه هزار دستان(ماتیکان) - هزار آرا و قضاوت دوره ساسانیان: انتشارات کانون وکلای دادگستری ایران- تهران، علی کاکا افشار

• مقدمه ترجمه روسی کتاب

• فهرست کتاب

Анаит Георгиевна, Книга тысячи судебных решений (Mātakdān ī hazār dātastān)
Farraxvmart ī Vahrāman; The Book of a Thousand Judgements (A Sasanian Law Book); Introduction, Transcription and translation of the Pahlavi text, notes, glossary and index by Anahit Perikhanian
Perikhani︠a︡n، A. G.، and Nina G. Garsoïan. 1997. The book of a thousand judgements: a Sasanian law-book
Elham Afzalian: “Autoritäten im Mādayān–ī Hazār Dādestān”
Modi، Jivanji Jamshedji، and Tahmuras Dinshaji Anklesaria. 1912. The social code of the Parsees in Sasanian times، or، the Madigān- i-hazār dādistān part II. Bombay
Simon Corcoran, Observations on the Sasanian Law-Book in the light of Roman legal writing
Bartholomae، Christian، and L. Bogdanov. 1931. Notes on Sasanian law. Bombay
Anklesaria، Ervad Tahmuras Dinshaji، and Jivanji Jamshedji Modi. 1901. Mâdigân-i-hazâr dâdîstân: a photozinographed facsimile of a ms. belonging to the Manockji Limji Hoshang Hátariâ Library in the Zartoshti Anjuman Atashbeharâm.
Bulsara، Sohrab Jamshedjee، and Sohrab Jamshedjee Bulsara. 1999. The laws of the ancient Persians as found in the "Mâ̂tîkân ê hazâr dâtastân" or "the digest of a thousand points of law.

• اوپانیشاد(سرّاکبر)، ترجمه محمد دارا شکوه
• گزیده اوپانیشادها، صادق رضازاده شفق
• جستجویی گذرا در بنیادها و نهادهای اوپانیشادها، حسن علی ذکریایی
• عرفان...وداها، سیدجلال الدین آشتیانی
• رابطه خدا با انسان و جهان در اوپانیشاد ها، رحمت‌الله حاتمی گل‌مکانی
• گ‍زی‍ده‌ س‍روده‍ای‌ ری‍گ‌ ودا، ب‍ا پ‍ی‍ش‍گ‍ف‍ت‍ار ت‍ارا چ‍ن‍د، با ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍درض‍ا ج‍لال‍ی‌ ن‍ائ‍ی‍ن‍ی‌
• سه متن مقدس‏‫: اوستا، ارداویراف‌نامه، اوپانیشادها و ریگ ودا، تنظیم حیدر شجاعی
• گزیدۀ ریگ‌ودا، گزینش و تدوین غلامرضا بروسان
• تاریخ و شناخت ادیان (مجموعه آثار ۱۵)، علی شریعتی
• ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، داریوش شایگان
• بندهش، فرنبغ دادگی، برگردان مهرداد بهار
• متون دینی هندو، علی موحدیان عطار
• سه گفتار دربارهٔ آریاییان. پیس مالوری، ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا
• استفاده و سوءاستفاده از گفتمان «آریایی» در ایران، رضا ضیا ابراهیمی
• مقاله دکتر سیدحسین نصر / سابقه تاریخی ودانتا

Oxtoby, Willard Gurdon. , and Alan F. Segal. A Concise Introduction to World Religions
Lewis Spence. Introduction to Mythology
B. van Nooten and G. Holland, Rig Veda. A metrically restored text. Cambridge
Ram Gopal, The History and Principles of Vedic Interpretation
Werner, Karel (1994). A Popular Dictionary of Hinduism.
Stephanie Jamison and Joel Brereton , The Rigveda : the earliest religious poetry of India

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
25) فرهنگ پهلوی نام واژه‌نامهٔ کوچکی است دربارهٔ حدود ۵۰۰ هزوارش که در نوشته‌های پارسی میانه (متون پهلوی) به کار می‌رفته‌است. نویسنده و تاریخ نگارش این واژه‌نامه مشخص نیست. مؤلف کوشیده‌است، واژه‌هایی را که از نظر املایی برای دبیران و کاتبان دشوار بوده، گردآوری کند. از فرهنگ پهلوی نسخه‌های گوناگونی در دست است که از میان آنها چهار نسخه از قدمت و اعتبار بیشتری برخورد بوده و در ایران، نوشته شده‌اند. فرهنگ پهلوی با ترجمهٔ پارسی نیز منتشر شده‌است.

• میراث باستانی ایران در جای جای جهان 
• هجوم اعراب به ایران زمین 
• استوانهٔ کورش، «مانترا»ی خیال انگیز
• مدیحهِ کورش، یا لعنت‌ نامه برای نَبونَئیدوس Verse Account of King Nabonidus 
• میراث مکتوب نیاکان
• Yadegar-e Zariran یادگار زریران، «بهَگَوَد گیتا»ی ایرانی
• نامهٔ تنسر به گُشْنَسپْ
• گاتاها، «مانترا»ی تأمل‌برانگیز
• ماتیکان یوشت فریان و صدای پای آب
• درخت آسوریگ
• اَوِستایِ گاهانی و غیرگاهانی
• اندرزنامه‌های کهن ایرانی
• خودای‌نامگ، کُهَن‌ترین کتابِ تاریخ ایران
• اَرداویراف‌نامه Ardā Wīrāz-nāmag
• مادَیانِ هَزار دادِستان
• وِداها Vedas